(سبەی):
قادری حاجی عه‌لی رایده‌گه‌یه‌نێت، ئەم سەرکردایەتیەی ئێستا کۆتاییان هاتوەو دەڵێت: ئه‌وه‌ی رویداوه نه شكستی خه‌ڵكه نه هێزی پێشمه‌رگه، بەڵکو شكستی سیاسی به‌رپرسانی هه‌رێمه كه نه‌یانتوانیوه ئیداره‌ی سیاسی ئه‌م وڵاته بكه‌ن.
قادری حاجی عه‌لی لە دیمانەیەکیدا لەگەڵ کەناڵی (کەی ئێن ئێن) ئاماژەی بۆ ئەوە کرد، ریفراندۆم لەبەر سێ هۆکار کرا؛ یەکەم بۆ ئەوەبو هەرچی عەیب و عاری خۆیان، شکستی ئابورییان و داپۆشن، دوەم سەرۆکی هەرێم شەرعیەتی نەمابو، بۆ ئەوەی بە یەکجاری شەرعییەت وەرگرێت تا ئەوکاتەی توانای هەیە سەرۆکی هەرێم ریفراندۆمیان هێنا بۆ ئەوەی بەیعەتی پێبدەن، سێیەمیان ویستیان وەک کارتێک هاوشێوەی راپرسیەکەی (2005) بۆ دەستکەوت و بەرژەوەندی تایبەتی بەکاری بهێنن.
وتیشی: “پێویسته ئه‌وانه‌ی ده‌یان وت ته‌حه‌مولی ئه‌نجامه‌كه‌ی ده‌كه‌ین، به‌رپرسیارێتی شكسته‌كان هه‌ڵگرن و داوای لێبوردن له خه‌ڵكی كوردستان بكه‌ن و ده‌ستله‌كاربكێشنه‌وه”.
ئاماژەی بەوەشکرد، پێشمەرگەی کوردستان و خەڵکی کوردستان نابێت وا بیربکاتەوە ئەمە شکاندنی شکۆی هەمو میلەتەکەیە و شکاندنی شکۆی پێشمەرگەیە، بەڵکو دەبێت وا بیربکاتەوە کە ئێمە سەرکردایەتییەکمان هەبوە ئەم سەرکردایەتییە هەڵەی پێکردوە، دەبێت بیربکاتەوە لەوەی جارێکی تر لە لەژێر قیادەی کێدا کاربکات، بڕیاری راست و هەڵە لە سەرکردە سیاسییەکان جیا بکاتەوە.
دەقی چاوپێکەوتنەکە
– ئەوەی ئێستا رویدا لەم چەند رۆژەدا لەناوچە کوردستانییەکان کە نیوەی خاکی باشوری کوردستان پێکدەهێنن، بۆچی رویدا؟ کێ بەرپرسە لێی؟
قادر حاجی عەلی: ئەوەی من دەیڵێم هەموی رای تایبەتی خۆمە، پەیوەندی بەڕای بزوتنەوەی گۆڕانەوە نییە، من وەک هەڵسوڕاوێکی بزوتنەوەی گۆڕان مافی ئەوەم هەیە رای خۆم بڵێم کە قەناعەتم پێیەتی و بە چاکی دەزانم.
ئەوەی رویدا کەڵەکەبونی سیاسەتی هەڵەی سەرکردەکانی کوردە، لەچەند ساڵی رابردودا هەر لە ساڵی (1991)ەوە تائێستا، لەسەرەتاوە کوردستان دۆخێکی تایبەتی بۆ دروست بو، پەرلەمانی هەڵبژارد حکومەتی دانا لە دوای روخانی سەدامیشەوە، ئێمە وەکو حکومەتێکی سەربەخۆ کارمان کردوە، زۆر لە فیدراڵی زیاترمان هەبوە، زۆر دەسەڵاتی هەبوە، ئەو دەسەڵاتانەی کە سەرۆکی هەرێم هەی بوە بەراوردی دەکەم بە دەسەڵاتی مەلیکەکانی دەوروبەرمان، سەرۆک کۆمارەکانی دەوروبەرمان، هیچ یەکێک لەو مەلیک و سەرکردانەی ناوچەکە بەقەدەر ئەوەی دەسەڵاتی هەیە لەناوچەکەی خۆی، بەقەدەر کاک مەسعود دەسەڵاتی نەبوە.
ئەمانە وەکو دو حیزب، پارتی بە پلەی یەکەم، یەکێتی بە پلەی دوەم، ئەم دوانە هەم حکومەتیان دروست کردوە هەم پەرلەمان هی خۆیان بوە، هەتا ساڵی (2009)، ئەو بڕیارانەی داویانە زیاتر بڕیار گەلێک بون کە لەبەرژەوەندی هەردو حیزبەکەو لەبەرژەوەندی دەسەڵاتدارانی ئەو حیزبانە رۆیشتوە.
لە ساڵی (2009) کە بزوتنەوەی گۆڕان دروست بو، لە کوردستان ئۆپۆزسیۆنێکی راستەقینە دروست بو، لەوکاتەوە هەندێک جوڵەی دیموکراسی و مەلامیحی دیموکراتی لە کوردستان سەری هەڵدا و بەرەو پێشەوەچو، تا هەڵبژاردنی ساڵی (2013) کە پێکهێنانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لێکەوتەوە و گۆڕانیش بەشدار بو لەو حکومەتە، دەبێت بزوتنەوەی گۆڕان و هەر حیزبێکی دیکە لە حکومەتدا بوە خۆی لە بەرپرسیارێتییەکان دەرنەکات، ئەوانیش بەرپرسن بەڵام لەو پلەیەی دەسەڵاتیان هەبوە، بەو پلەیەی کە توانیویانە لە بڕیاری سیاسیدا بەشدار بن.
سەبارەت بە وەڵامی پرسیارەکەشت، بە هەڵەی کەڵەکەبوی سیاسەتمەدارانی کورد، لەپێناوی دەستکەوتی شەخسی، دەستکەوتی حیزبی، دەستکەوتی مادی، هەمو ئەو هەوڵانەی کە هەبو بۆ پێشخستنی کورد بۆ بەرەوپێشبردنی کێشەی کورد، و تێپەڕاندنی ئەو ئاستەی کە هەبوە، ئەو بەرژەوەندییە تایبەتییانە وەلاوەی نا، بەو ئاراستەیەدا رۆی کە بینیمان و گەیشتە ئەوەی کە بەرژەوەندی حیزبی و خێزانی و کەسی وایلێکرد کە بڕیارەکان سەلیم نەبن بگەینە ئەوەی کە پێیگەیشتین.
– ئەوەی کە رویدا چییە، شکستە، نسکۆیە؟ ئاشبەتاڵە؟ کارەساتە؟ چی ناو دەنێن؟
قادر حاجی عەلی: لەمێژوی کوردا زۆرجار شکستمان بەسەردا هاتوە، بەڵام کە شکست بوە هەستاوینەتەوە، لەناخۆشترین حاڵەتدا کە ساڵی (1988) بو هەمو ناوچەکانی کوردستان تەختکرا، ئەنفال کرا پێشمەرگە لە سنورەکان نەما، دەسەڵاتی حکومەتی ئەوکات لەسەدا سەد بو لە کوردستاندا، بەڵام دوای ئەوە کورد هەوڵیداوە، وە پێشمەرگە هەولیداوە تاشکستەکە تیپەڕیوە، شکستی دیکەش هەبوە کە ئاشبەتاڵ بو لە ساڵی (1975).
– ئەوەی رویدا هاوشێوەی ئاشبەتاڵەکە بو؟
قادر حاجی عەلی: نەخێر ئاشبەتاڵ نەبو، ئەوەی رویداوە شکستی سەرکردەکانە، سەرکردە سیاسییەکانی کوردە کە نەیانتوانیوە کە ئیدارەی سیاسی کوردستان بدەن، ئەگینا شکستی خەڵک نییە، خەڵک لەمەدا هیچ تاوانی نییە، بەتایبەتی هێزی پێشمەرگە، کە هێزێکی پێشمەرگەی زۆرباشمان هەبو، ناوبانگی لە سنوری کوردستان و عێراق و دەوڵەتە ئیقلیمییەکانیش دەرچوبو، ناوبانگی لەسەر ئاستی جیهان بو.
سەرۆکی نەتەوەیەکگرتوەکان ناوی پێشمەرگەی هێنا لە وتارەکەیدا، سەرکردەی زۆربەی وڵاتان بەڕێزەوە ناوی پێشمەرگەیان دەهێنا، ئەمە بەڵگەی ئەوەیە کە پێشمەرگە هیچ کەموکوڕییەکی نییە، بەڵکو ئەو کەسانەی سەرکردایەتی پێشمەرگەی کردوە و فەرمانی پێداون، فەرمانی هەڵەی پێداوە توشی ئەم شکانی شکۆیەی کردوە.
بەڕای من پێشمەرگەی کوردستان و خەڵکی کوردستان نابێت وا بیربکاتەوە ئەمە شکاندنی شکۆی هەمو میلەتەکەو شکاندنی شکۆی پێشمەرگەیە، بەڵکو دەبێت وابیربکاتەوە ئێمە سەرکردایەتییەکمان هەبوە، ئەم سەرکردایەتییە هەڵەی پێکردوە، دەبێت بیربکاتەوە لەوەی جارێکی تر لە لەژێر قیادەی کێدا کاربکات، بڕیاری راست و هەڵە لە سەرکردە سیاسییەکان جیا بکاتەوە.
– ئەوە هەڵەی سەرکردایەتی سیاسییە، دەکرێت روداوێکی ئاوا گەورە سەرکردەکان بە ئاسانی لێی دەربچن؟ ناوچەیەکی بەرفراوانی کوردستان کە بە زیاتر لە خوێنی (1700) شەهید و زیاتر لە (12) هەزار بریندار رزگار کراوە، ئاوا بە ئاسانی رادەست بکرێتەوە؟
قادر حاجی عەلی: ئەگەر مێژوی میلەتانیش بخوێنیتەوە، هەرچی میلەت و حکومەت و شۆڕش، کە شکستی هێنابێت ئەوەی بەرپرسە لێی خاوەنی بڕیارەکانە پێویستە بەقەدەر ئەوەی شکستی هێناوە لێپرسینەوەی لێ بکرێت، ئەوەندە هەقی خۆی وەربگرێت، بەڵام لە مێژوی شۆڕشی کوردا، چەندین جار ئەوە رویداوە قەت دەستمان نەبردوە بۆ ئەوەی کە کێ بەپرسیارە لە شکستی یەکەم، کێ بەرپرسیارە لە خوێنی زیادە کە دراوە، کێ بەرپرسیارە لە خوێنی رژاوی بەفیڕۆچو، قەت نەهاتوین بیر لەمانە بکەینەوە، بۆیە من پێموایە ئاستی تێگەیشتنی تاکی کورد لەگەڵ ئەو ساڵانەی (1975) و (1988) و ساڵی نەکسە گەورەکان، زۆر بەرزترە لەوکاتەی کە هەیەتی بۆیە دەبێت بیر بکەینەوە ئەو ئاستە بەرزەی ئەم میلەتەی کە هەمانە و رەش و سپی جیابکاتەوە و دەست بخاتە سەر هەڵەکان و ئەوانەی هەڵەیان کردوە و ئەوانەی ئەم دۆخەیان دروست کردوە، وەکو خۆیان لێپرسینەوەیان لێ بکرێت و وەکو خۆی سزا بدرێن.
– چاوەڕوانی ئەوەیان لێدەکەیت ئەمانە لایەنی کەم لۆمەی خۆیان بکەن، لایەنی کەم دەستلەکاربکێشنەوە؟ کە پێشتر باسیان دەکرد ئەگەر سەری گرت باش و ئەگەر سەری نەگرت هەمو بەرپرسیارێتییەکە لەئەستۆ دەگرن، چاوەڕوانی ئەوەیان لێدەکەیت؟
قادر حاجی عەلی: من حەزدەکەم لە دەوڵەتانەوە دەست پێبکەم، بەتایبەتی ئەو وڵاتانەی کە دیموکراتین، ئەگەر وەزیرێک سەرۆک وەزیرانێک، سەرۆکی وڵاتێک هەڵەیەک بکات خۆی دەست لەکاردەکێشێتەوە، جاری واهەیە لە سەر کوشتنی کەسێک دەست لەکاردەکیشێتەوە، جاری وایە لەسەر بەڕێوەچونی پرۆژەیەک بە هەڵە وەزیرێک دەست لەکاردەکێشێتەوە، حکومەتێک دەست لەکاردەکیشێتەوە، بەڵام لەم وڵاتەی ئێمە دەیان شتی وا هەبوە، دەیان تاوانی گەورە بوە، دەیان شکستی گەورە بوە، قەت بیری لەوە نەکردوەتەوە ئەم بەرپرسیارێتییە، یان ویژدانی خۆی ئاسودە بکات و بڵێت من هەڵەبوم و داوای لێبوردن لە خەڵک بکات و دەست لەکاربکیشێتەوە، ئەمەی ئێستا ئەگەر بیانەوێت روی خۆیان سور بکەنەوە، ئەگەر بیانەوێت ئەم میلەتە تێبگات بۆ ئەوەی بزانێت خەڵکی ترو رێکخستنی تر هەیە سەرکردایەتی بکات، ئیتر ئەمانە پێموابێت توانای ئەوەیان نییە بتوانن سەرکردایەتی وڵاتێکی ئاوا بکەن کە بەرەو کەناری ئارامیان ببەن، پێیوستە ئەمانە بەخۆیاندا بچنەوە و ویژدانیان لێیان قبوڵ نەکات لەوە زیاتر بمێننەوە لەسەر تەختی سەرۆکایەتی و تەختی بەرپرسیارێتی و خۆی دەست لەکاربکێشنەوە و بڵێن ئەمانە هەڵەکانمان بون، بەڵام پێویستە کورد خۆی خۆی رێکبخاتەوە و خۆی هەستێنێتەوە لە میژوی کوردا کەوتنی گەورەتر هەبوە و خۆمان هەستانوەتەوە.
– هەستانەوە بەم سەرکردایەتییە دەکرێت؟
قادر حاجی عەلی: پێموانیە هەستانەوە بەم سەرکردایەتییە بکرێت، دەشزانم کە وازهێنان و دەستبەردان و دەستلەکارکێشانەوە بۆ هەندێکیان زۆر زەحمەت بێت، چونکە هەندێکیان بەرژەوەندییەکانیان لەوەدایە لە دەسەڵاتدا بن، ئەگەر لە دەسەڵات رۆشت هیچ بەرژەوەندییەکی نامێنێت، هەندێکیشیان ئەگەر بڕۆن بە نمونە مەسعود بارزانی کە بەرپرسی یەکەمە لەم وڵاتە کە پێویست بو هەڵوێستی هەبێت لەسەر ئەم شکانە و بێتە سەر تەلەفزیۆن قسە بکات و داوای لێبوردن بکات و دەستلەکاربکێشێتەوە و داوا بکات کەسێکی دیکە بچێتە شوێنەکەی و سەرکردایەتی ئەم وڵاتە بکات، بەڵام ناشتوانن بە ئاسانی دەست لەکاربکێشنەوە، چونکە هەم بەرژەوەندییەکانیان رێگەیان پێ نادات و هەم پاشماوەکانیان رێگەی پێنادات، ئەگەر مەسعود بارزانی دەست لەکاربکێشێتەوە لەوانەیە لەسەر جێگەکەی لە حیزبەکەی خۆیدا کۆمەڵێک کێشە دروست بێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا شکستەکە لەوەش گەورەترە کە ئێمە ئەم ئیعتیباراتانە بکەین، پێویستە بە هەمویان باجی ئەم شکستە بدەن کە ئێمە لە کەناری ئارامیدا بوین و دەمانتوانی بەرەو پێشەوە بڕۆین، من ئەم قسەیە دەکەم کە زۆر بە دەقیقی دەزانم، سایکس بیکۆ (101) ساڵ لەمەوپێش ئێمەی کرد بە چوار کەرتەوە و ئێمەی دابەشکرد بەوشێوەیەی کە ئێستا هەیە، ئێمە گەیشتبوینە ئەوەی کە هەندێک لە راگەیاندنەکاندا دەیانوت سایکس بیکۆ تەواو بوە، بۆچی ئەوە دەوترا، چونکە وەزع و دۆخەکە وای لێهاتبو دەتوانی ئەو قسەیە بکەیت و نزیک بوین لەو کەنارە، بەڵام ئێستا بەم جوڵانەوەیەی کرا، بەم شکستەی توشیان کردین، ئەو برادەرانە دەیان ساڵی تر سایکس بیکۆیان نوێکردەوە.
– بەرێزت باست لە بەرپرسیارێتی مەسعود بارزانی کرد، پێتوایە سەرەرای بەرپرسی یەکەمە لەو دۆخە و زۆرینەی پۆستە باڵاکانی هەرێمی کوردستان لای پارتی دیموکراتی کوردستانە، پێتوایە تەنها ئەو بەرپرسە؟
قادر حاجی عەلی: نەخێر هەر ئەو بەرپرس نیە، بەڵکو ئەوانەش بەرپرسن کە لەگەڵیدا بون و خاوەنی بۆچون و قسە بون یان نەیانوێراوە قسە بکەن، دەمەوێت ئەوەشت پێ بڵێم، ئەنجومەنی باڵای ریفراندۆم نە بنەمایەکی یاسایی هەبوە، نە پشتگیری جەماوەری و کەسی هەبوە، بەڵکو کۆمەڵێک کەسن هەریەکەو ساحێبی حیزبێکە یان ساحێبی گروپێکەو خۆیان ناو ناوە حیزب، هێناویانن بۆ بەدیلی دەزگا شەرعییەکان و ئەمەیان دروستکردوە بەناوی ئەنجومەنی باڵای ریفراندۆم وەکو بەرەی کوردستانی ساڵی (1991)، کە زانیان هەمو دەزگا شەرعییەکانیان پەکخستوە، قیمەتێکیان نەهێشتوەتەوە بۆ دامودەزگا شەرعییەکان و هاتن ئەو ئەنجومەنەیان دروستکرد بۆ ئەوەی قیادەی ئەو میللەتە بکەن.
– پێتوایە ئەم دۆخە لەکوێدا دەوەستێت؟ ئایا ئەم هێزانەی هاتون ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی هەرێمیان داگیرکردوە و هاتونەتە ئەو ناوچانە، ئەمانەش بەشی خۆیان مەترسین لەسەر ئەو ناوچانە، پێتوایە ئەم دۆخە لەکوێدا دەوەستێت؟
قادر حاجی عەلی: کەس ناتوانێ پێشبینی ئەوە بکات لە کوێدا دەوەستێت، کاتی خۆی دەستوری عێراقی هەبو، کە بەرای من زۆرترین مافی کورد کە چەسپابێت، لەو دەستورەدا چەسپاوە، تەنها ماددەی (140)ی لێ دەربکە کە هەمومان گلەیمان لێی هەبوە، ئەگینا ئەوانی تر زۆربەی زۆری مافەکانی کوردی بۆ ئەو قۆناغە دابینکردبو، بەڵام ئەمان نە بەمە رازی بون، نە بە دەستور رازی بون، هاتن لە پشتی دەستورەوە و زۆربەی زۆری لەبەر بەرژەوەندی تایبەتی و حیزبی و خێزانی، ئەوانەیان تێپەڕاند، کە تێشیان پەڕاند، ئێمەیان توشی ئەم کێشەیە کرد، ماددەی (140) کاتی خۆی کە دانرا، زۆر کرا و زۆر وترا کە لەکاتی خۆیدا جێبەجێ بکرێت، بەڵام لەبەر دەستکەوتی ماددی و حیزبی و وەرگرتنی پۆست و پایە جێبەجێ نەکرا و دوا کەوت تا کەوتە دوای شتە بنەڕەتییەکانەوە، ئێمە هەمو دونیامان لەگەڵ بو، هێزە ئیقلیمییەکانیش پشتیوانییان دەکردین و بەرگرییان لێ دەکردین ئەوکاتەی داعش هات، وە هێزی پێشمەرگە ئەو قوەت و چەک و توانایەی پەیداکرد، هەمو کەس مەمنونی کوردستان بو، تەنانەت هیچ سەرۆک کۆمارێک یان سەرۆک وەزیرانێک کە هاتبێت بۆ بەغدا، دواتر سەردانی هەرێمی کردوە، کە ئەوەش گرنگی کوردستانی دەرەخست بۆ دۆخی دونیا، چونکە داعش شتێک بو تەنها پەیوەندی بە کوردستان و عێراقەوە نەبو، بەڵکو پەیوەندی بە هەمو دونیاوە هەبو.
– بەرای تۆ ئەمەی حەشدی شەعبی رێککەوتنە یان پەلکێشکردنە یان پلانی هەرێمایەتییە؟
قادر حاجی عەلی: لەبەر ئەوەی یەکێتی و پارتی بە تەنها گفتوگۆ دەکەن و بە تەنها لەگەڵ بەغداو ئەمەریکا و ئەوانی دیکە قسە دەکەن، من خۆم پێشبینی دەکەم کە هیوادارم وا نەبێت، ئەگەر لایەکیان بیەوێت تەنازول بۆ حەشدی شەعبی یان حکومەتی عێراق بکات، لاکەی تر ئامادەیە دە هەنگاو بچێتە پێشەوە و تەنازول بکات، هیوادارم نەگاتە ئەوە، من هەمیشە وتومە ئەگەر ریفراندۆم سەرکەوتو بو بەوشێوەیەی ئەوان باسیان دەکرد، بابەتێکی تر بو، بەڵام خوانەخواستە سەرکەوتو نەبێت، لە دو حاڵەت بەدەر نەبو، یان ئەوەتا ئەم گەلەکۆمەکییەی ئێستامان لێ دەکەن، و ئەو وەزعەی لە پێشودا هەمان بوە نامێنێ، یان ئەوەتا ئەگەر بکەونە گفتوگۆ لەگەڵ سەرکردایەتی کوردیدا، ئەوا سەرکردایەتی کورد تەنازول لەسەر هەموشتێک دەکات، لەسەر نەوت دەیکات، لەسەر پۆست دەیکات، لەسەر خاک دەیکات لەسەر دەستکەوت دەیکات بۆ ئەوەی وەزعی خۆی وەکو خۆی بمێنێتەوە.
– ئەو روداوانە کاریگەری لەسەر دۆخی ناوخۆی هەرێمیش دەبێت، پەیوەندی نێوان هێزەکان و گۆڕانکاری لە دۆخی سیاسی هەرێمی کوردستان؟
قادر حاجی عەلی: بەدڵنیاییەوە دەیبێت، ئێستا هەردو حیزب یەکتری تەخوین دەکەن، ئەو دەڵێت لایەنێک دیفاعی نەکردوە و ئەوی دیکەش دەڵێت ئەو نەیکردوە، کە لەراستیدا پێشمەرگە بەرگری کرد بەڵام ئەمان لێیان تێکدان، ئەمەی دروست بوە پاشاگەردانییە، ئەگەر قسەکانی کاک نەوشیروان لە یاد بێت کە باسی کۆڵەکەی دەوڵەتی کوردی دەکرد، یەکێک لە بنەماکانی ئەوەبو کە دەیوت هێزێکی نیزامی نیشتیمانی دابمەزرێت، بەڵام بەداخەوە ئەوە چەندین ساڵ تێپەڕبو، بەڵام نەبو بەهێزێکی نیزامی، ئەگەر ببوایە بە هێزێکی نیزامی، ئەوە بە فەرمانی یەک کەس بڕیاری شەڕ دەدرا و بە بڕیاری دەستەیەکیش پاشەکشە دەکرا، بەڵام ئێستا دو هێزنن، هێزی حەفتا و هێزی هەشتا، هەردوکی سەرکردایەتییەکەی جیاوازە و هەریەکە و فەرمان لە یەکێک وەردەگرێت، ئەوە هێزی حەفتا بەداخەوە فەرمان لە کەسێک وەرناگرن، بەڵکو لە کۆمەڵێک کەس وەردەگرن.
– بۆچی نەیانکرد؟
قادر حاجی عەلی: ئەمانە بەتەمانەبون دەوڵەت دروست بکەن، بەڵکو بەتەمابون هێزەکانی خۆیان لە دەوری خۆیان بهێڵنەوە و بۆ کاتی پێویست هەڵیگرن، کاتێک شەڕی ناوخۆبو، شەڕی پێ بکەن، هەرکاتێک بەرژەوەندییەکانیان کەوتە مەترسییەوە، بەکاری بهێنن.
– ریفراندۆمیان لە پێناو چیدا کرا؟
قادر حاجی عەلی: حەزەکەم بە رونی پێت بڵێم، ریفراندۆم لەبەر سێ هۆکار کرا یەکەم بۆ ئەوەبو هەرچی عەیب و عاری خۆیان، شکستی ئابورییان، بژێوی خەڵک، گلەیی خەڵک شکستیان لە هەماهەنگیی سیاسی، یەکدەستی سیاسی هێنا، شکستیان لە دروستکردنی دەزگاکاندا هێنا، پەرلەمانیان داخست زۆر شتی تریان کردو لە ئیدارەدا شکستیان هێنا، لەیەکخستنەوەی هێزی پێشمەرگەدا شکتیان هێنا و نەیانتوانی یەکیخەنەوە و ئەمە یەکێک لە هۆکارەکان بو کە دەیانویست هەمو ئەمانە داپۆشن، چونکە خەڵک کەوتبوە قسە، وەک ئاماژەم پێدا ئاستی بیرکردنەوەی خەڵک بەراورد بە ساڵانی رابردو جیاوازە و دەزانێت چی دەگوزەرێت، لەبەر ئەوەی ئەمانە داپۆشن ئەم ریفراندۆمەیان هێنا و دو شتیش زۆر گرنگە لەم ناوچەیەدا یەکیان ختوکەدانی هەستی نەتەوایەتییە و یەکیان ختوکەدانی هەستی دینی و ئاینییە کە خەڵک خۆی لەبەردا ناگرێت ئەمەیان هێنایە پێشەوە، هەستی نەتەوایەتییان کردە دەغدەدەغە و ختوکەیان دەدا، لەبەر ئەوەی زۆر کەس دەخەڵاتا بەمە و خەڵکێکی زۆریان کۆکردەوە و ئەمەیان کرد بە مەسەلەیەکی ئەساسی و ئەو شتانەی دیکە کە پێویست بون لە کوردستان هەمویان وەلانا، ئەمە خاڵی یەکەم بو.
خاڵی دوەمیان؛ شەرعیەت نەمابو، سەرۆکی هەرێم شەرعییەتی نەبو، ئەوانی دیکە شەرعیەتیان نەبو یەکێک دەیوت تۆ دو ساڵە شەرعیەتت نەماوە و یەکێکی تر دەیوت تۆ ساڵێکت ماوە و یەکێکی تر دەیوت تۆ بۆت نییە خۆت هەڵبژێریتەوە، بۆ ئەوەی ئەم قسەو باسە ببڕێتەوەو بە یەکجاری شەرعییەت وەرگرێت تا ئەو کاتەی توانای هەیە سەرۆکی هەرێم بێت و ئەم ریفراندۆمەیان هێنا وەک بەیعەت، بەیعەتی پێبدەن و ببێتەوە بە سەرۆک، ئەگەر سەرنجت دابێت لە هەمو بانگەشەکاندا لە یاریگاکاندا کە خەڵکیان کۆ دەکردەوە کێ قسەی دەکرد؟ تەنها کاک مەسعود قسەی دەکرد نەیدەهێشت ئەوانەی یەکێتی و لایەنەکانی دیکەش قسە بکەن بۆ؟ بۆ ئەوەی بڵێن ئەم ریفراندۆمە بۆ کاک مەسعود دەکرێت، یان کاک مەسعود دروستی کردوە، یان بەیعەتەکە بە کاک مەسعود بدرێت، ئەم بەیعەتە وای دەکرد ئەمەی ئێستا کە بە ناوی لیژنەی باڵای ریفراندۆم و ئەوانە دروستیان کردوە، ئەگەر ئەمە سەرکەتو بێت ئەو دەبێتە رەئیسی ئەو لیژنەیە واتە وەک بەرەی کوردستانی لێدێت، ئەوسا نە گرنگی حکومەت دەمێنێت نە بایەخی پەرلەمان دەمێنێت و نە بایەخی دەزگاکان و میدیای ئەهلی و رێکخراوە مەدەنییەکان هیچی نامێنێت، گرنگ ئەوەیە ئەو لەسەرو ئەو شتانەوەیە و کەس ناتوانێت لایبدات و ئەوسا کێ سەرۆکی هەرێم دەبێت با ببێت، سەرۆکی حکومەت كێ دەبێت با ببێت گرنگ ئەوەیە تۆ خۆت دانیشتویت و هەمو ئەمرو بڕیارەکان لە ژێر دەستەوەیە. دەتوانین بڵێین خەونی سەدان ساڵەیان کردە قوربانیی ئەو بەرژەوەندییانە.
سێیەمییان ئەوەی بیریان لێدەکردەوە، لە چاوپێکەوتنێکدا کە لەگەڵ تۆدا کردومە لە 25ی 4دا هەمان شتم وتوە، وتومە ئەم ریفراندۆمە کە باسی دەکەن جێگەی گومانە، ئەوساکە سەرەتا بو و وتم گومانەکەم لە یەقین نزیک بوەتەوە کە ئەم ریفراندۆمە بۆ سەربەخۆیی نییە، بۆ ئەوەیە وەک کارتێک بەکار بهێنرێت، جگە لەو دو خاڵەی باسم کرد، خاڵێکی دیکەیان ئەوەبو کە وەک خاڵی دەستکەوت بەکاری بهێنن، چۆن ساڵی (2005) راپرسییەک کرا و بردیان لە بەغدا ئیمتیازاتیان پێ وەرگرت و ئیمتیازی پۆست و پارەیان پێ وەرگرت، ئەو پارانەی کە لە بڕیاری نەوت بەرامبەر خۆراک مابوەوە و ملیارێک و (500) ملیۆن دۆلار کە مابوەوە، وەریانگرت و وەک برا بەشیان کرد ، ئەو کاتە دەیانتوانی وەک کارتێک بەرامبەر بە بەغدا و ئەنکەرە و تاران و هەمو لایەنەکانی دیکە بەکاربهێنن، ئەگەر سەربگرێت و وا بیریان دەکردەوە یان فشارێکی زۆریان دروستکرد و پەشیمانیان کردینەوە و … لەو بڕوایەدام بوم کە وەک کارت بەکاریان دەهێنا، بۆ ئەم سێ شتە ئەوەیە کە من بە خەیاڵمدا دێت، رەنگە شتی دیکەشی تێدا بێت لە پشتی ئەمانەی کە زانییاریمان نییە بەڵام لەبەر ئەمە ریفراندۆم کرا، ریفراندۆم کرا و زۆر وترا کە بۆ ئەم مەبەستەیە بەڵام خەڵک گوێی نەگرت و هەندێک کەسیش دەترسا بۆ ئەوەی پێی بڵێن ئەمە لە دژی سەربەخۆییە کە بڕواناکەم کەس لەم وڵاتەدا دژی سەربەخۆیی بێت، ئێمە هەمو ژیانی خۆمان دانا بۆ پێشمەرگایەتی، کوردایەتی، ئەوە هەموی لە پێناوی سەربەخۆیدا بو بەڵام تۆ لەم کاتەدا دەغدەغەی مێشکی خەڵک بکەی بە هەستی نەتەوایەتی و بەو شتانە، ئەمە بە دڵنیاییەوە مەبەستێکی لەپشتەوەیە.
– پێتوابو کاتی نەبو یان ستراتیژێک لە ئەجیندای ئەماندا نەبو؟
قادر حاجی عەلی: پێموابو کاتی نەبو، ئەوکاتە کاتی بو کە ئێمە ئاشتەوایی سیاسیمان بکردایە و یەکدەنگ بوینایە، ئەو کاتەی ئێمە پاشەکەوتێکمان هەبویا کە ئەگەر لێمان قەوما نەمردینایە لە برسا، ئابوریمان باش بوایە، ئەو کاتە دەمانتوانی بیکەین کە هێزێکی سەربازیی باشمان هەبوایە، وەک ئێستا کە نەمانتوانی بەرگری بکەین، بەرگریمان بکردایە لە خاکی کوردستان.
– باشە ئەم دۆخەیان لەبەرچاو نەبو بەرپرسانی هەرێم؟
قادر حاجی عەلی: بەڵێ لەبەرچاویاندا بو بەڵام بەرای من لەمەشدا هەڵە بون کە چاوەڕوانیان نەدەکرد بگاتە ئەم دۆخە، هەمو دۆستەکانی دنیامان، هەمو ئەوانەی ناوەوە و دەرەوە هەتا دەوڵەتە هەرێمییەکانیش هەمو ئامۆژگاریان کردین و وتیان دوایخەن، بەڵام بەداخەوە دوانەخرا.
– بەڵام بەردەوام مەسعود بارزانی پێش ریفراندۆم لە هەڵمەتی بانگەشەدا بەردەوام بە لەخۆبایبونێكەوە باسی لە سەربەخۆیی و باسی لە پرۆسەی سیاسی هەرێمی کوردستان دەکرد و تەنانەت دەیوت با ئێمە لە برسا بمرین بەڵام سەربەخۆیی رادەگەیەنین.
قادر حاجی عەلی: ئەگەر بێتەوە یادت هەر لەم مێژوە نزیکەی چەند ساڵی رابردودا ئەوەی غەڕا بوە و ئەوەی کە لە خۆی بایی بوە، شکستی هێناوە، ناکرێت هەموشتەکان بەدەستی کەسێکەوە بێت، پەیوەندیی دەرەوە بەدەست ئەو بێت، پێشمەرگە بەدەست ئەو بێت حکومەت بەدەست ئەو بێت پارە بەدەست ئەو بێت و ئەمن و ئاسایش بەدەست ئەو بێت و هەمو شتێک بەدەست ئەو بێت و بێت بڵێت ئێمە ئەمە دەکەین و یاڵای دەکرد ئێمە دەمردین لە برسا، کاکە خۆ تۆ نامری لەبرسا ، کوڕەکەشت نامرێت و کوڕی کوڕەکەشت نامرێت و کوڕی بەرپرسەکانیش نامرن، ئەوەی ئەمرێ ئەو پێشمەرگەیە کە شەهید بوە و منداڵی ئەو پێشمەرگەیە کە شەهید بوە و یان ئەو خەڵکە هەژارەی چارەکە موچە وەردەگرێت و لەمەودوا ناتوانێت وەریگرێت، نابێت بە میلەتێک بڵەیت دەبێت بمری لەبرسا، ئێمە دەبێت میللەتەکامن دڵخۆش کەین و ژیانێکی باشتری بۆ دروستکەین و دوای ئەوە دەڵێت من بەرپرسیاریەتییەکەی ئەگرمە ئەستۆ و ئەڵێت ئەگەر سەرکەوتین ئەوا هەمومان بەشدارین تێیدا و ئەگەر سەرنەکەوتین من بەرپرسیارێتییەکەی هەڵدەگرم ، فەرمو بەرپرسیارێتییەکەی هەڵگرە.
ئێستا ئەوە رویداوە کە ناوی دەنێیت شکست یان هەرچییەک ، ئێستا تۆ شکستەکە چۆن هەڵدەگریت، دوێنێ بەلاغێکت دەرکردوە کە بەڕای من هیچی تێدا نییە، نە دڵی خەڵک خۆش دەکات و نە پاساوە و نەهیچ شتێکە ، چۆن بەرپرسیارێتیی هەڵدەگری، ئەبێت ئەوەی قسەکەی کردوە با بێتە سەر تەلەفیزیۆن بڵێت من وام وت و ئێستا یەکەمیان نەبوە و بەداخەوە دوەمیان بوە و لەبەر ئەوە من بەرپرسیارێتییەکەی هەڵدەگرم، بەچی تەحەمولی مەسولییەتەکەی دەکەم، من هەڵەبوم و چاوەروانییەکانمان هەڵەبو و باش سیاسەتمان نەکرد و داوای لێبوردن لە میللەتەکە دەکەم و دوای ئەو واز دەهێنم.
– دەیکات؟
قادر حاجی عەلی: نازانم دەیکات ئەوا دەکەوێتە سەر ویژدانی خۆیان.
– پێتوایە ئەمانەی بونەتە هۆی ئەم دۆخە پێویستە چۆن مامەڵەیان لەگەڵ بکرێت، ئایا ئەم دەسەڵات و حکومەتی هەرێمە وەک خۆی بمێننەوە؟ دەبێت چی بکرێت لەم دۆخەدا؟
قادر حاجی عەلی: با من تۆزێک فراوانتر ئەم دۆخە باس بکەم دو کەمپ هەبوە لە کوردستاندا بەرامبەر یەکتر بون و ئەمە ناشاردرێتەوە کەمپێک کە بزوتنەوەی گۆران و کۆمەڵی ئیسلامی و هەندێک لایەنی دیکە سەرکردایەتییان کردوە و کەمپیکیشیان ئەوەیە کە پارتی دیموکراتی کوردستان لەگەڵ بەشێکی زۆری سەرکردایەتی یەکێتی لەم دواییەشدا یەکگرتوی ئیسلامی و هەندێک لە حیزبەکانی تر ئەمانە هەمیشە لە بەرامبەر یەکتر بون، ئەوی تریان دەیویست دۆخەکە بەمشێوەیە بمێنێتەوە و ئەمی تر دەیویست کە سیستمێکی باش دابمەزرێت لە کوردستاندا کە عەدالەتی تێدا بێت و حەقی هاوڵاتیبون بدرێت و ئازادی تێدا بێت و ئابورییەکی بەهێزمان هەبێت و هێزێکی پێشمەرگەی بەهێزمان هەبێت و سیاسەتێکی بەهێزمان هەبێت و پەیوەندییەکی باشی دیپلۆماسیمان هەبێت لەگەڵ دەرەوە و دەستورێکی باش دانەین بۆ ئەم وڵاتە و دەزگا شەرعییەکان دەوری خۆیان ببینن، بەلام نەکرا و ئەوەی ئێستا پێویستە، پێویستە بە تایبەتی بزوتنەوەی گۆڕان لەگەڵ هەمو ئەو لایەنانەی کە ئێستا گلەییان هەیە لەم دۆخە و هەڵوێستیان هەبوە ئیتر لیستە، گروپە، حیزبە هەرچییەکە، لەگەڵ هەمویاندا هەماهەنگی و هاوپەیمانی بکات بۆ ئەوەی سەرکردایەتییەکی بەرامبەر دابمەزرێنێت بۆ ئەوەی بتوانێت لەگەڵ هەمو لایەنێکدا قسە بکات بە بێ ترس. زۆرجار دەوترێت کاکە ئێوە قەفدێک بنێرن بۆ بەغدا و وەفدێکی هاوبەش لەگەڵ کۆمەڵ یان لایەنەکانی دیکە، زۆرجار ترسی ئەوە هەیە کە دەڵێن تەخوینمان دەکەن ، باشە کێ تەخوینت دەکات؟ ئەوەی تەخوینت دەکات پارتی و یەکێتییە، بە تایبەتی پارتی، پارتی ناتوانێت کەس تەخوین بکات، هەمو کەسێک دەتوانێت پارتی تەخوین بکات بەڵام پارتی ناتوانێت خەڵک تەخوین بکات، بۆ ئێمە بە دەستی خۆمان پێناسەی نەتەوایەتی بدەین بەو کەسانەی ئێستا بەرپرسە لە کوردستان، ئەو بڵێت تۆ نیشتیمان پەروەری ئەو نیستیمان پەروەری یان پێت بڵێت تۆ خائینی ئەوە خائینی، بۆیە من هەندێک شت کە بەرژەوەندیی میللەتەکەی تێدا، هیچ ترسم لەوە نییە کە ئەبێت بیکەین.
– واتە ئەتەوێ سەرکردایەتیەکی دیکە گروپێکی دیکە دەسەڵاتێکی دیکە لە بەرامبەر ئەم سەرکردایەتیە دروست بێت و گفتوگۆ لەگەڵ نێودەوڵەتی و لە ئاستی بەغداو وڵاتانیش بکات؟
قادر عاجی عەلی: بەڵێ لە بەرامبەر ئەواندا ئەبێت بکرێت، لەهەمو ئاستەکاندا بجوڵێت نەک تەنها ئەوە، داوای حکومەت بکات بڵێ هەڵبوەشێتەوە، ئەو حکومەتە حکومەتێکی شکستخواردوەو ناتوانێ ئیدارەی ئەم وڵاتە بکات و ئەم وڵاتە توشی شکست کردوە، ئەو سەرکردایەتیەشی کە هەیە سەرکردایەتیەکی شکستخواردوەو ناتوانێت سەرکردایەتی ئەم میلەتە بکات، لەبەرئەوە وازی لێ بێنن بۆ خەڵکی تر. لە مێژوی هەمو میلەتاندا لە کاتی قەیران و ناخۆشیدا سەرکردایەتی تر دروست دەبێت.
– ئەم سەرکردایەتییەش بە هەمان دەردی سەرکردایەتی سیاسی کوردستان داش عێراق نابێت؟ یان بۆچی لە رێگەی پەرلەمانی کوردستان و دامەزراوە شەرعییەکانەوە نەکرێت؟
قادر حاجی عەلی: مەبەستم ئەوەیە کە ئەڵێم حکومەت هەڵبوەشێتەوە، حکومەتێکی شەرعی بێت ئەوەش پەرلەمانی شەرعی دروستی دەکات، ئەو پەرلەمانەی ئێستا هەیە رێزم هەیە بۆ ئەندام پەرلەمانەکان، ئێستای وای لێ هاتوە شەو بێژەرێک ئەبینم لە تەلەفیزیۆندا ئەڵێ پەرلەمان سبەینێ لەسەر ئەمە کۆدەبێتەوەو هەموی ئەخوێنێتەوە، سبەینێش پەرلەمان بەهەمان شێوەی ئەوەی بێژەرەکە خوێندیەوە دەریکردو ئیمزای کردوە، واتە ئەمە تەوجیهە ئەمە پەرلەمان نیە، ئەو دەزگا شەرعیانەی هەبو ئێستا لەژێر پرسیاردایە. کەواتە بۆ ئەوەی دیموکراتیەت و دەزگا شەرعیەکان هەبێت، دەبێت هەڵبژاردنێکی پاک و بێگەرد بکرێت و داوا بکەین لە نەتەوە یەکگرتوەکان و وڵاتانی دەرەوە بڵێین سەرپەرشتی هەڵبژاردنێکمان بۆ بکەن بۆ ئەوەی ئێمە بتوانین نوێنەری راستەقینەی خەڵک هەڵبژێرین و دواتر ئەوان خۆیان بڕیار بدەن دەچن لەگەڵ بەغدا گفتوگۆ دەکەن و حکومەتێکی باش هەڵدەبژێرن ئیتر ئەوسا ئەوانە نوێنەری میلەتن و لەبەردەم میلەتدا بەرپرسیارن.
– ئەگەر ئەمە نەکرێت ئەم دۆخە خراپتر دەبێت؟
قادر حاجی عەلی: پێموایە خراپتر دەبێت، چونکە هەر بەریان بۆ بەرەڵا بکەین، چونکە ئەمە شکستی یەکەم نیە، شکستێک یان دوان و سیان، ئیتر لەمەدا دەبێت بیوەستێنی.
– ئێستا کاتی گۆڕانکاریە لەم دەسەڵاتە سیاسیە؟
قادر حاجی عەلی: بەڵێ ئێستا بەتایبەتی کاتی گۆڕانکارییە، باشتریش وایە خۆیان هەست بکەن بەوەی کە سەرکەوتو نەبون، هەمو کەسێک لە ژیانی خۆیدا ئەگەر سەرکەوتو نەبو لە شتێکدا پێویستە ئیعتیراف بکات کە سەرکەوتو نەبوەو رەنگە ئیشێکی تری پێ بکرێت و ئەمەیانی پێ نەکرێت، یانی ئەمانیش سەرکردایەتیان پێ ناکرێت با پشتیوانی سەرکردایەتیەکی نوێ بن لە وڵاتەکەدا.
– ئەگەر ئەمەیان نەکرد؟
قادر حاجی عەلی: ئەوکاتە دۆخەکە وەک خۆی دەڕوات ئەو نەهامەتیەی بەسەرماندا هاتوە، پێشبینی دەکەم نەهامەتی گەورەترمان بەسەر بێت.
– ئەرکی بەرپرسیارێتی حیزبەکانی دیکەو هاوڵاتیانیشە کە بێدەنگ نەبن لەئاستی ئەو دۆخەی خولقاندویانە؟
قادر حاجی عەلی: دەبێت بێدەنگ نەبن، چونکە ئەم میلەتەی ئێمە هەرگیز بێدەنگ نەبوە، لە سەردەمی بەعس و ئەنفالەکاندا بێدەنگ نەبوە، لە ئاشتبەتاڵ و هەمو زروفە ناخۆشەکاندا بێدەنگ نەبوە، ئێستا چٶن بێدەنگ بێت کە ئێستا دانیشتوانمان زیاترە، رۆشنبیریمان بەرزترە، هێزمان زیاترە بۆ دەبێ بێدەنگ بین لەئاستی کۆمەڵێک خەڵک کە بونەتە نەگبەتی و نەهامەتی بۆ میلەتەکەمان.
– چاوەڕوانی ئەوە لەم سەرکردایەتیە سیاسیە دەکەیت داوای لێبوردن بکەن و دەستلەکاربکێشنەوەو جێی بهێڵن؟ هەرچەندە پێشتر ئەم هەمو شکستەشیان هێناوەو هەر نەیانکردوە.
قادر حاجی عەلی: تەمەنا دەکەم بیکەن بۆ خۆیان و مێژوی خۆیان و مناڵەکانیان زۆرباشە. بەڵام ئێستا دۆخێکی ترە، ئەمە کارەساتێکە ئەگەر نەیگرینەوە توشی کارەساتی گەورەتر دەبین.
– وەک سەرەتا ئاماژەت پێکرد کە ئەوەی باسی دەکەیت بۆچونی خۆتە، بەڵام پێتوایە بزوتنەوەی گۆڕان بەرپرسیارێتی ئێستا لە چ ئاستێکدایە؟ زۆرجار گلەیی ئەوە دەکرێت کە بزوتنەوەی گۆڕان وەکو جاران دەنگی دلێر نیە، پێتوایە بزوتنەوەی گۆڕان ئەتوانێ چی بکات لە ئێستادا؟
قادر حاجی عەلی: من حەزدەکەم شایەتیەک بدەم بۆ ئەو برادەرانە، کاتێکیش رەحمەتی کاک نەوشیروان مابو، ئەو قسەیە لەسەر گۆڕان هەبو کە بێدەنگە، بەڵام ئەوکاتە تاوەکو ماوەیەکیش لەمەوپێش موراعاتی هەندێ شت کراوە لە کوردستاندا وەکو بزوتنەوەی گۆڕان نەمانویستوە ببینە مایەی کێشەی تر، چونکە کوردستان کێشەی زۆر بوە بە تایبەتی مەسەلەی داعش، تۆ وڵاتەکەت لە ژێر ترسی ئەوەدا بێت داگیر بکرێت و تەفروتونا بکرێت، لەبەرامبەر ئەوەدا تۆ لە ناوەوە کێشەت هەبێت، ئەبێ فەزڵی ئەوە بدەیت بەسەر ئەوی تردا بۆیە بێدەنگیەکە لەبەر ئەمە بوە، بەڵام ئێستا دوای ئەم شکستە، بزوتنەوەی گۆڕان پێویستە تەمومژاوی نەبێت، لەمەودوا بە قسەو بەیاننامە ئیکتیفا نەکات، ئەبێ زیاتر هەنگاو بنێت، وەکو وتم ئەبێ بە ئاشکرا داوا بکات ئەم حکومەتە حکومەتێکی خراپەو لایبدەن تا ئەوکاتەی هەڵبژاردن دەکرێت حکومەتێکی ئینتیقالی دابمەزرێنن، ئیشی ئەم حکومەتە ئەوە بێت کە هەڵبژاردنێکی پاک و بێگەرد بکرێت، بۆ ئەوەی ئەم وڵاتە بدرێتەوە دەست خەڵکە هەڵبژێردراو و شەرعیەکان.
دەبێت هەنگاوی کرداری بنێن، وەک وتم لەگەڵ هەمو ئەوانەی نزیکن لە بیروبۆچونی گۆڕانەوە دەبێت هەماهەنگی بکات، لەوە نەترسێ کە فڵان کەس لەگەڵ فڵان کەس هەماهەنگی بکات، ئەم عاجز دەبێت یان ئەوی تر عاجز دەبێت، ئیتر دەبێت ئەم ترسە بەلاوە بنێین و تەمومژ لەسەر شتەکان نەهێڵین و بە ئاشکرا قسە بکەین بڵێین بزوتنەوەی گۆڕان دەبێت ئەمە بکات.
– واتە پێویستی بە بڕیاری جڤاتی نیشتیمانی و خانەی راپەڕاندن و ئۆرگانەکانی بزوتنەوەی گۆڕانە لەم دۆخەدا؟
قادر حاجی عەلی: بەڵێ، پێویستی بەبڕیاری زۆر رونە، من ئەمەوێ ئەوەش بڵێم کە جڤاتی نیشتیمانی هیچ کەمتەرخەمی نەبوە، دو سێ کۆبونەوە بوە بڕیارەکانیان بڕیاری زۆر سەلیم بون، جێبەجێکردنەکەی چۆن کراوە من هەقی ئەوەم نیە، بەڵام بڕیارەکانی جڤاتی نیشتیمانی زۆر زۆر لەجێی خۆیدا بون، ئێستاش دەبێت بڕیار بدات و پێموایە بڕیاری باش دەدات. داواشم لە جڤاتی نیشتیمانی و خانەی راپەڕاندن و ئەو برادەرانەیە کە زیاتر گفتوگۆی ئەوە بکەن کە چۆن دەتوانن بڕیاری باشترو کرداری بدەن.
– باشە بزوتنەوەی گۆڕان رێککەوتنی لەگەڵ یەکێتی نیشتمانی کوردستان هەبو، راستە دۆخی کوردستان لەوپەڕی ئاڵۆزی و شکست و نائومێدی باڵی کێشاوە، بزوتنەوەی گۆڕان چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەوەی یەکێتیدا بکات؟
قادر حاجی عەلی: من حەزدەکەم پێش ئەوە جیاوازییەکت بۆ بکەم، یەکێتی هەمیشە لەم یەک دو ساڵەی دواییدا بەتایبەتی، بە دو ئاراستە ئیشیان کردوە، بەشێکیان وتویانە ئەمانە نزیکن لە پارتیەوەو ئەیانەوێ ئەم بڕیارە بدەن، بەڵام لە کۆتاییدا هەمو رێککەوتنێک لەگەڵ پارتی کردبێتیان گەیشتوەتە ئەنجام و جێبەجێیان کردوە، بەڵام یەک رێککەوتنمان لەگەڵدا کردن، کە لەبەرژەوەندی خەڵکی کوردستان و ناوچەکەو کۆی گشتی سیاسەتی ناوچەکەدا بو جێبەجێیان نەکرد. (25) خاڵ رێککەوتنمان لەسەر کردوە یەک خاڵی جێبەجێکرا کە ئەویش بڵاوکردنەوەی بەیاننامەکە بو.
ئەو رۆژەی کە برادەرانی یەکێتی فراکسیۆنەکەیان ناردەوە بۆ ئەوەی پەرلەمان کارا بکەنەوە، من شەوەکەی سەیری رێکەوتنەکەم کرد، بەو رۆژە (16) خاڵی رێککەوتنەکەیان پێشێل کردبو، بۆیە پێموایە رێککەوتنەکە هیچ گرنگییەکی نەماوە، ناوەرۆکەکەی لای ئێمە ویژدانیەن رێککەوتنێکی باشە، ئێستاش جێبەجێ بکرێت زۆر باشە، بەڵام بەو ئەزمونەی هەمانە کە دو ساڵ زیاترە، ئەو رێککەوتنە جێبەجێ ناکرێت. لەبەرئەوە متمانەم بەوە نەماوە بەم رێگەیەی ئێستا جێبەجێبکرێت، هەقە ئەمە بخەنە سەر رەفەو هەڵیگرن بۆ کاتێک کە کاتی جێبەجکردنیەتی. وەک وتم لەگەڵ ئەو هێزانەی هاوبۆچونی گۆڕانە کە رەنگە لەناو یەکێتیش خەڵکێکی زۆر لەسەر ئەو بۆچونە کۆکن کە خەڵکی بەڕێزن دەکرێت لەگەڵیاندا قسە بکرێت کە دۆخی کوردستان بەمشێوەیەی لێ هاتوە، ناکرێت دانیشین بەدیار سەرکردایەتیەکی شکستخواردوەوە لە شکستێکەوە بمان بات بۆ شکستێکی تر.
من بەشبەحاڵی خۆم هیچ ئومێدێکم بەم سەرکردایەتیە نەماوە، (20) ساڵی تریش سەرکردایەتی بن، شکست بە دوای شکست بەسەر میلەتەکەماندا دەهێنن.
– کەواتە دەبێت بگۆڕدرێت؟
قادر عاجی عەلی: بەڵێ دەبێت بگۆڕدرێت.
– دۆخێک هەیە لەکوردستان نائومێدییەک باڵی کێشاوە بەسەر هاوڵاتیاندا، وەک ئەوەی هەر هاوڵاتیەک خۆی بەرپرس بێت لەم دۆخە، وەک بەڕێزت وتت ئەمە تاوانی هاوڵاتیان نیە تاوانی ئەو سەرکردایەتیەیە، ئەرکی هاوڵاتی لەئێستادا چیەو چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم دۆخەدا بکات؟
قادر حاجی عەلی: ئەمە هیچ گوناهێکی هاوڵاتیان و پێشمەرگەشی تێدا نیە، پێشمەرگە خەڵکی قارەمان و خەڵکی رەش و روتی ئەم وڵاتەن، رەنگە بەشێکیشیان بە ئیجباری کردبێتیان بە پێشمەرگە، لەبەرئەوەی ئیشی خۆی و پسپۆڕی خۆی هەیە، بەڵام لەبەرئەوەی باری ئابوری ئەم وڵاتە وای لێ هاتوە، زۆربەی بوە بە پێشمەرگە، هەندێکیشیان خۆیان بەخشیوەو بەرگری لەم وڵاتە دەکەن ئەمێنێتەوە سەر ئەوەی چۆن ئاراستەی دەکەیت. ئەم وڵاتەش هەر وەهایە چۆن ئاراستەی دەکەیت. تۆ ئەگەر سەیری هاوڵاتیان و راگەیاندنەکان و نوسینەکان و رۆشنبیران بکەیت هەمو شتی باش ئەڵێن، هەمو گلەییان هەیە لەم دەسەڵاتەو ئەیانەوێ شتێکی باش بکرێ بۆ ئەم کوردستانەو هەموشیان ئامادەی قوربانیدان و قوربانی زۆریشیان داوە. خەڵکیش چەندین ساڵ بخوێنێت و وەزیفەیەک وەربگرێت و موچەکەی بکرێتە چارەکە موچەیەک و لە دەمی خۆی منداڵەکەی بگرێتەوەو هەیانە منداڵەکەی لە خوێندن دەرهێناوە، ئەمە قوربانیدان نیە؟ هەیە قوربانی بە خوێن داوە، هەر دوێنێ نزیکەی (60) پێشمەرگە شەهید بوە. بەڵام ئەوەی چاوی لەم قوربانیدانە نیە ئەو سەرکردایەتیەیە کە نازانێت چی بکات و چۆن مامەڵە لەگەڵ دوژمن و دۆستەکانی بکات. پێش ریفراندۆم هەمو دنیا دۆستمان بون، دوای ریفراندۆم هەموی پێچەوانە بوەوە ئێستا سفرین، ئێستا با کەسێک بۆ کوردستان فەرشی سوری بۆ رابخەن و پێشوازی لێ بکەن، ئەوانە نەما. گوێ بە داواکاری وڵاتان و ئەمەریکاش نەگیرا، بەڵام ئێستا کە شەڕی داعش لە تەواوبون و تەواونەبوندایە تۆ بێی شەڕێکی قەومی دروست بکەیت لە ناوچەکەدا ئەو وڵاتانە هەمو بەرژەوەندیان هەیە، ئەمەریکا، ئێران، تورکیا وڵاتە عەرەبییەکان هەموی بەدوای بەرژەوەندی خۆیاندان، بەرژەوەندی خۆشیان لەوەدا دەبیننەوە کە داعش نەمێنێ ئەم ناوچەیە زوتر سەقامگیر بێت، بەڵام تۆ دێی شەڕێکی تری بۆ ئەنێیتەوە ئەویش قبوڵی نیە. پێشتر ئەو هەمو کۆمپانیا گەورەیەی نەوت هاتنە ئێرەو هەستیان بە جۆرێک لە سەقامگیری دەکرد، بەڵام دوێنێ کۆمپانیاکانی هەولێریش کشانەوە لە ناوچەکەدا لەبەرئەوەی سەقامگیری تێدا نیەو وا هەست دەکەن سەقامگیری نەماوە لەم ناوچەیەدا. تۆ بۆ بەدەستی خۆت لە شوێنێکی کە سەقامگیریت هەیەو هەمو دونیا ناچار بێت و گرێبەستت لەگەڵ بکات و قەرز بداتێ و وڵاتەکەت ئاوەدان بکاتەوە، وا دەکەی کە ئەمانە وڵاتەکەت بەجێبهێڵن.
– بەشێکی دەوترێت کە ئەمە شەڕی نەوت بوەو ململانێی نەوت بوەو دەسەڵات شەڕی نەوتی کردوە.
قادر حاجی عەلی: بەڵێ شەڕی نەوتی زۆری تێدا بوە، ئەگەر بە بیرت بێت کاتی خۆی لە ساڵی (2014)دا بڕیاریاندا ئیتر مامەڵە لەگەڵ بەغدا نەکەن و بودجە لە بەغدا وەرنەگرن و نەوتی خۆمان بفرۆشین، هەمو کەس پێی خۆشە کە ئابوریەکەت سەربەخۆ بێت خۆت موچەو خزمەتگوزاری دابین بکەیت و پرۆژەی ئاوەدان کردنەوەت هەبێت. بەڵام کە نەوتەکە زیادیکرد و دەرهێنراو گەیشتە ملیۆنێکیش لەماوەیەکدا، بینیمان لەبری ئەوەی بارودۆخ باشتر بێت بەڵام دۆخەکە بەرەو خراپی رۆیشت و قەرزار بوین، ئەوەندەی من زانیاریم هەیە ئێستا حکومەتی هەرێم لەسەرو (20) ملیارەوە قەرزارە. چەند ملیارێکی ناوەوەو چەند ملیارێکی کۆمپانیاکانیش قەرزارە. من تەحەدایان ئەکەم ئەو نەوتەی کە ئەیفرۆشن و ئەڵێن قەرزەکەی پێ دەدەینەوە، پێمان بڵێن ئەو قەرزە لە کێ وەرگیراوەو بۆ کوێ هاتوە؟ تەنیا دو ملیارەکەی کە ئەردۆغان چەند رۆژێ لەمەوبەر باسی کرد کە وتی دامەوتێ بە قەرز، جگە لەو ملیارەی لەم چەند رۆژەدا لە رۆزنەفتیان وەرگرت و ئەوەشیان دایەوە بە قەرز دایەنەوە بە قەرزی دانەغاز، ئەوەی تر کە ئێستا نەوتەکە ئەفرۆشیت و ئەچێت بۆ قەرز، ئەو قەرزانە پێمان بڵێن چی ترن؟ من خۆم شکم هەیە ئەو قەرزانە کاتی خۆی کراوەو هیچی نەهاتوەتە کوردستانەوە، هیچی نەهاتوەتە وەزارەتی دارایی و سامانە سروشتیەکان و ئەنجومەنی وەزیران و رۆشتوە بۆ حساباتی تایبەت. من و تۆ و هەمو ئەو خەڵکەی هەژارەی هەیەو هەمومان ئەو قەرزە دەدەینەوە. لە پارەی نەوت و داهاتەکانمان.
– هاوڵاتیانی کوردستان مەترسیان لەوە هەبێت نەوتیان نەبێت، موچەیان نەبێت و دۆخی هەرێمی کوردستان تێکبچێت، ئەم مەترسیە هەیە یاخود ئەم دۆخە باشتر دەبێت؟
قادر عاجی عەلی: خۆی مەترسییەکە هەیە، بەڵام چارەسەری هەیە، وەک وتم ناکرێت ئێمە دانیشین بەدیار ئەم قیادەیەو وردە وردە بەرەو کەنارێک بمانبات لەبری ئەوەی ئارام بێت گڕی گرتبێت. دەبێت هەوڵ بدەین بۆ ئەوەی شتەکان چاک بکەین و راستی بکەینەوەو بە کەمتر زیان دەرباز بین. بەشبەحاڵی خۆم گەشبینم، قەت رەشبین نەبوم لەژیانمدا، لەمەشدا گەشبینم، چونکە ئەمە شکستی سەرکردایەتیەکە شکستی میلەت نیە، میلەتەکە زۆر زۆر ئامادەیی تێدایە، ئێستا سەدان کەس دەبینین رۆژانە، سەدان وتار دەبینین، خەڵک لەسەر تەلەفیزیۆن و لێرەو لەوێ قسە دەکات هەموی ئومێدی هەیەو رەخنە دەگرێت بۆ ئەوەی چاک بێت و دەبێت چاکی بکەیت ئەم دۆخە، نەکسەی گەورەمان بەسەردا هاتوەو هەستاوینەتەوە، هەزاران ساڵیش لەمەوپێش کورد هەر ماوەتەوە، چونکە بەرەنگاری بوەتەوە و متمانەی بەخۆی بوە، ئێستاش ئەم میلەتە میلەتێکی ئازاو چاوکراوەو قوربانیدەرە، بۆیە زۆر گەشبینم لەوەی دەتوانین زۆر بە ئاسانی هەستینەوە.
– ئەگەر ئەم سەرکردایەتیە نەگۆڕێ و ئامادەی لێبوردن و گۆڕان نەبن، چاوەڕێ دەکرێت دەستی هەرێمایەتی و بەغدا زیاتر بێت بۆ هەرێمی کوردستان و تەنانەت بۆ هەولێریش؟
قادر حاجی عەلی: چاوەڕێی لەوەش خراپتر دەکرێت ئەگەر ئەم سەرکردایەتیە دەستبەداری ئەمە نەبێت و ئیعتیراف نەکات بە هەڵەی خۆی و رێگە چۆڵ نەکات بۆ خەڵکی تر، واتە بۆ ئەو کەسانەی کە خەڵک هەڵیدەژێرێت، واتە مەبەستم ئەوە نیە کاک مەسعود لابچێت و کاک فڵان بچێتە جێگەی بەوە ناکرێت، دامودەزگامان هەیە با بیخەنەوە کارو ئەو حکومەتە فەشەلی هێناوەو لایبدەن و حکومەتێکی ئینتیقالی دابمەزرێنن و ئیشەکەی ئەوە بێت ئامادەکاری بکات بۆ ئەوەی دەزگا شەرعیەکان هەڵبژێردرێن.
– پێتوایە ئەم سەرکردایەتیە کۆتایی هاتوە لە ئاستی ناوخۆ و بەغداو هەرێمایەتی و جیهان؟
قادر حاجی عەلی: بەڕای من ئەگەر لە هیچی کۆتایی نەهاتبێت چونکە ئەو دەوڵەتانەش بەدوای بەرژەوەندی خۆیاندا دەگەڕێن، رەنگە سبەینێ بچن تەنازولی زۆر گەورەتریان بۆ بکەن و لێیان قبوڵ بکەن. بەڵام لێرە کۆتاییان هاتوە، لای من و خەڵک کۆتاییان هاتوە، ئەرکی ئێمەش ئەوە رون بکەینەوە بۆ خەڵک.
– لە کۆتاییدا ئەگەر شتێک هەبێت بیڵێیت؟
قادر حاجی عەلی: شتی تر زۆرە بیڵێین بۆ ئەم زروفەی ئێستا هەیە، پێموایە یەکەم دەبێت ورەمان بەرز بێت و خەڵک ئەمە بە شکستی گەورە نەزانێت و زۆر توشی شکستی تر بوین، دوەم پێشمەرگە دەبێت خۆی بەوە بزانێت کە پارێزەری ئەم وڵاتەیەو سەری بەرزەو هیچ هەڵەیەکی نەکردوەو ئەرکی خۆی لە سەداسەد بەجێهێناوەو قوربانی زۆری داوە، لەبەرئەوە ئەو پێشمەرگانە دەبێت زیاتر سوربن لەوەی پێشتر کە سوربون لەسەری، ئێستاشی لەگەڵ بێت ئەو دامودەزگایەی حکومەت هەیەتی بەو شلۆقیەشەوە دەبێت رایبگرین و رێکوپێکی بکەین و بەرەو ئەوە بچین کە دەزگاکان بژێنینەوە، لەگەڵ ئەوەدا نیم کاری تێکدەری و خراپە بکرێت، لەگەڵ ئەوەدا نیم کە ئێستا دوژمن بەرامبەرمان وەستاوە جوڵەیەک بکەین باش نەبێت بۆ ئەوەی کە سبەینێ بێنە سەرمان و بڵێن ئەمانە وایان کرد، بەڵام لەگەڵ ئەوەدام بەهیچ شێوەیەک ئەم شکستە لەم سەرکردایەتیە قبوڵ نەکرێت.
