کتێبی هەمو سەردەمەکان! چوار پەرەگراف سەبارەت بە (بەختەوەریی و بێدەنگی)

 

کامەران سوبحان

 

پەڕەگرافی یەکەم:

هەندێجار لە نوسیندا ئەو پرسیارە لە خۆم دەکەم، ئایا ئەوەی ئێمە لەم سەردەمەدا دەینوسین، کەڵکی ئەوەی هەیە نەوەکانی داهاتو بیخوێننەوە؟ هەروەک چۆن دەیان کتێبی بە نرخ و دیوانی شاعیرانی رابردومان، ئێستا ئێمە وەک کتێبێکی گرنگ و بایەخدار دەیانخوێنینەوە.!

 

ئەم پرسیارەم لە خۆڕا نییە، لەبینین و گەڕان و چاوخشاندندایە بەو لێشاوە کتێبانەی کە مێژوی هەندێکیان، چەند ساڵێ لەمەوبەر نوسراوەو ئێستا نەک شایەنی خوێندنەوە نییە، بەڵکو دەبێ رۆژێ زوتر ون کرێن، بۆ ئەوەی نەوەکانی داهاتو ئەو کتێبە بێ خەیاڵانە نەبینن، کە لەسەردەمی ئێمەدا، روکەشانە نوسراون و بڵاوکراونەتەوە.!

 

یەکێک لەو کتێبانەی کە من بە کتێبی (هەمو سەردەمەکان) و (قۆناغی رابردو، ئێستا، داهاتو)ی دادەنێم. کتێبێکە زۆر بایەخدارو گرنگە. کە دەڵێم رابردو، مەبەستمە بڵێم لە سێجار چاپکردنەوەی کتێبەکەدا، یەکەم چاپی پێش نزیکەی ٢٠ ساڵ لەمەوبەر بڵاوبوەتەوە، بەڵام لە چاپی سێیەمدا و لە ئیستادا، خوێنەر دەیخوێنێتەوە، وا هەست دەکات، تێزەکانی نێو کتێبەکە و تێڕاوانینەکانی ئەو نوسەر و ڕۆشنبیرە، لەناو ڕوداوەکانی ئەمڕۆدایە. ئەمەش هێزێکی تری پێشبینیکردنی نوسەر و توێژەرە، کە دەبێ تواناو وزەی خوێندنەوەو شیکاری ڕوداوەکانی بە ئاستێک بێ، دور لە بینینی روکەشانە. بەداخەوە ئەو روداو و گرفتانەی کۆمەڵگەی ئێمە، بەردەوام در‌ێژەی هەیە، ئەوەش هیندەی تر، لای من، پاڵنەری خوێندنەوەو قسە لەسەر کردنیی ئەم کتێبەیە و پێم وایە لە ڕابردو و لە ئێستا و لە داهاتوشدا، سەنگ و قورسایی خۆی هەیە.

 

کتێبی (بەختەوەریی و بێ دەنگیی) گفتوگۆی هەمەلایەنانەی (مەریوان وریا قانع)ە، لە دوتوێی ٥٥٠ لاپەرەدا، تێزو تێڕوانینەکانی ئەم نوسەرە، سەبارەت بە کۆمەڵێ پرسی جیاوازی کۆمەڵگەی کوردی و تێڕوانینە سۆسیۆلۆژییەکانی، بۆ خوێندنەوەی هەندێ چەمک و مانا و دیاردەی کۆمەڵگەی کوردی، دەرفەتی ئەوەمان دەداتێ کەمێ ئارامتر، لەو کێشە کەڵەکەبوانە بڕوانین، کە هەندێکیان رەگێکی مێژویی قوڵیان لەناو ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتی و کولتوریی و ئاینی ئێمەدا هەیە. بەتایبەتیش، قسەکردن و خوێندنەوەی پرسی(ئەنفال).

 

کارکردن و خوێندنەوەی نوسەر بۆ ئەنفال، وەک دیاردەیەکی هیومانیزمی ئاڵۆز و پرسیار لە رەهەندە جیاوازەکانی دیاردەکە دەکات، ئایا بۆ کۆمەڵگەی کوردی پرسی ئەنفال روداوێکە لە رابردویدا رویداوە، یان پرسێکە لە بەردەمیدایە و هەمیشە ئەگەری دوبارە بونەوەی هەیە؟ ئەو لەم کتێبەدا زیاتر لەسەر چەمکی یەکەم کار دەکات و گومانی ئەو لە (٢٠٠١) دایە بۆ ئەو ئەگەرەی هەمیشە ئەنفال لە کۆمەڵگەی ئێمەدا، لەبەردەم ئەگەری دوبارەبونەوەدایە.! لە (٢٠١٥) دا کارەساتی شەنگال، هەمان روداو و تراژیدیایە، کە ئەم نوسەرە ترسی لە رودانی هەبوە.!

 

لە پرسی نیشتمان و ماناکانی نیشتماندا، بە قوڵی هەمو ئەو بیرکردنەوەو بینینانە شیدەکاتەوە، کە لە کۆنەستی تاکی کورددا لە وێستگە جیاوازەکاندا بۆ نیشتمان دروست بوە. چونکە لە ئێستا لە هەمو کات زیاتر، نیشتمان بوەتە ئەو چەمکەی کە سەرکردە و ئەکتیڤیستە سیاسییەکان، ڕوخسار و ماهییەتی خۆیان لە ژێردا شاردوەتەوە. چۆنیان بوێت وا بەکاری دەهێنن بۆ داگیرکردنی سۆز و یادەوەریی تاکی کورد. نوسەر لەسەر کۆی ئەو بیننانە بۆ نیشتمان، چ وەک ئەو پارچە زەوییەی لەسەری دەژین، چ وەک ئەو خەیاڵدان و بیرەوەرییانەی لای تاک هەیە، خوێندنەوەی جیاوازو مانای نوێ دەبەخشێت بە نیشتمان. پرسی مەنفا و خوێندنەوەی ئەوروپا لەدیدی توێژەرو نوسەرێکی کوردەوە، جیاوازە لەو دیدە ناسیۆنالیستییەی هەمیشە لە دونیای ئەدەب و سیاسەتدا بۆ نیشتمان و مەنفا کراوە. پێشتر مەریوان لە نوسینێکی تریدا، لە گۆڤاری رەهەند، زۆر بە قوڵی کاری لەسەر هەستی مەنفا لە ئەدەبیاتی کوردی، بەتایبەتیش لای هەرسێ شاعیری کورد(نالی و حاجی قادری کۆیی و شێرکۆ بێکەس) کردوە.

 

دیدی بۆ ئەوروپا و مەنفا لە کتێبی (بەختەوەریی و بێ دەنگیی)دا، دیدێکە بۆ ئاشکراکردن و خوێندنەوەی ئەوروپاناسی، وەک دیاردەیەکی هاوچەرخ. پەیوەندی ڕاسیزم و کۆمەڵگە ئەوروپییەکان و ئەگەری سەرهەڵدانی ڕاسیسزم و توندوتیژیی لە هەندێ وڵاتانی ئەوروپا، بەتایبەتیش بەرامبەر بێگانەکان و موسڵمان و ئافرەتە باڵاپۆشەکانی ئەوروپا.

 

پەڕەگرافی دوەم:

لە گفتوگۆکانی (بەختەوەریی و بێدەنگیی)دا، سەرچاوەکانی ناسینی دونیای کوردی شرۆڤەکراوە، بەتایبەتیش (کۆمەڵگەی کوردی، خێزانی کوردیی، سیاسەتی کوردیی، پرسی دەوڵەت، پەروەردەی کوردیی، ئاینی کوردیی، کولتوریی کوردیی، شەڕی ناوخۆ، شیعر و ئەدەبیاتی کوردی، عەلمانییەت.هتد) کەم تەوەرو پرسی گرنگی ڕۆژ هەیە، لەم کتێبەدا بە قوڵی لەسەری نەوەستابێ و هێمای بۆ نەکرابێ. ئەمە جگە لە قسەکردن لەسەر دونیای نوسینی خۆی و ئەزمونە جیاوازەکانی چ وەک نوسەر، چ وەک ئەکادیمیست و توێژەر و سۆسیۆلۆژێک بۆ خوێندنەوەی پرس و دیاردە جیاوازەکانی کۆمەڵگەی کوردیی.

 

ئەزمونە جیاوازەکانی مەریوان لە بواری نوسیندا، چ وەک ڕەخنەگر، چ وەک شاعیر و توێژەر، دواتر، ئەزمونی پێشمەرگایەتی خۆی و وێنە جیاوازەکانی راپەڕین و گۆڤاری ئازادی و رەهەندو ژیانی لە ئەوروپاو خوێندنی ئەکادیمی و گۆڕانی ئەزمون، لە دونیای نوسینی دەق و رەخنەی ئەدەبی، بۆ توێژینەوە و لێکۆڵینەوەی فەلسەفی و کۆمەڵناسیی سیاسی، هەمو ئەمانە باسی لێوەکراوەو هۆکارەکانی ئاماژەی پێداوە.

 

لە پەڕەگرافێکدا سەبارەت، بە ژیانی پێشمەرگایەتی و پاشتر تەسلیمبونەوەی و ژیانی سەربازیی خۆی و ئەو هەستەی لەو رۆژگارەدا هەیبوە دەڵێت:(کە بڕیاری تەسلیمبونەوەم دا، ئازارێکی زۆرم چەشت، ئەو شەوە تا بەیانی لە ماڵی هاوڕێیەکم، لە سلێمانی گریام. چون بۆ سەربازیی وەک وێرانکردنێکی وردی رۆحی خۆم وابو، کاتێکی زۆرم ویست بۆ ئەوەی لەو هەمو ئازارانە رزگارم بێت. (لا٣٩٠)

 

سەبارەت بە قۆناغی هەشتاکان، چ وەک ئەزمونی تایبەت، چ وەک وێستگەیەکی رەش لە ژیانی تاک و کۆمەڵگەی کوردی لەم کتێبەدا هەڵوێستەی لەسەرکراوە. سەبارەت بە ئەزمونێک کاری لەسەر گۆڕینی تێڕوانینی نوسەر هەبێ بۆ دونیا؟ دەڵێت:(گرنگترین ئەزمونێ فەشەلی ئەزمونی پێشمەرگایەتیمە. من دوای تەواوکردنی خوێندن راستەوخۆ چومە دەرەوە و بۆ ماوەی ٣ ساڵ ١٩٨٢ بۆ ١٩٨٥ بومە پێشمەرگە، وەک گەنجێ وێنەیەکی زۆر رۆمانسیی شۆڕش و خەبات و پێشمەرگایەتیم لە خەیاڵدا بو. شۆڕشم لە لە کتێبەوە دەناسی و وەک شارییەک خەونی گەورەی گۆڕانی رادیکاڵ و یەکجارەکیم هەبو. لەشاخدا هەمو ئەو بونیادە تەقلیدییانەم بینییەوە کە لەشاردا باڵا دەست بون… بۆ من وەک تاکە کەسێ ئەو شتانە، یەکێک بون لە هەستکردن بە ئەزمونێکی تاڵ. ئەمە جگە لەبونی ململانێی تایبەت و نابەجێ لە نێوان باڵ و تەوژمە جیاوازەکانی شۆڕش و یەکێتی نیشتمانی کوردستان. کە زۆرجار بە ئاشکرا دیاربو کە لەپشت ململانێکانەوە دنیابینینێکی جیاواز ئامادە نییە، بەڵکو سەرچاوەکەی لە ئارەزوی بە سەرکردەبون و شتی دیکەوە بو…لەناو یەکێتی ئەو سەردەمەدا، فەزایەکی فیکری و ئایدۆلۆژی گەورەش هەبو کە راستەخۆ پەیوەندی بە ململانێوە هەبو لەسەر دەسەڵات… بە بۆچونی من، قبوڵنەکردنی رەخنە یەکێک لە سیفەتە سەرەکییەکانی حیزبە سیاسییەکانی کوردستانە.! (لا٣٨٦-٣٨٧)

 

پاشتر هەر لەو قۆناغەدا قسە لەسەر ئەزمونی نوسینی خۆی دەکات، لە بواری رەخنەی ئەدەبی، بەتایبەتیش هەندێ لەو نوسینە رەخنەییانەی تا ئەمڕۆش پێشەنگی ئەو خوێندنەوە ئەدەبیانەیە، بۆ دەقی هەندێ شاعیر و چیرۆکنوسی کورد کراون، لەوانە دەقەکانی (گۆران و شێرزاد حەسەن و محەمەد عومەر عوسمان).

 

پەڕەگرافی سێیەم:

لە دوای راپەڕینەوە، پرسی ئیسلامی سیاسی و عەلمانییەت، گەرمترین پرسی قسەلەسەرکردن بوە. تا ئێستا نەتوانراوە ئەم پرسە، رەهەندێکی زانستی بدرێتێ و لە زانکۆ و ناوەندە ئەکادیمییەکاندا شرۆڤە بکرێ. یەکێ لەو کەسانە، توانی خوێندنەوەو شرۆڤەی قوڵ بۆ ئەم پرسە بە دیدێکی سۆسیۆلۆژییاوە بکات ئەم نوسەرەیە. بە تایبەتی لە کتێبی (دین و دونیا) کۆمەڵێ تێڕوانینی نوێ و بێلایەنانە و زانستیانە لەسەر دیاردەی ئیسلامی سیاسی و عەلمانییەت شرۆڤە دەکات. لە کتێبی (بەختەوەریی و بێ دەنگیی)شدا، بەوردی گفتوگۆی عەلمانییەت لە ئەوروپا و رۆژهەڵات دەکات. لە پرسی ئیسلامی سیاسی و دەرکەوتنی وەک دیاردەیەکی ئاینی و سیاسی، رەخنە لە کۆی ئەو تێڕوانینانە دەگرێت کە تا هەنوکە نەیانتوانیوە ئەو دو چەمکە وەک خۆی بخوێننەوە. ئیسلامی سیاسی لە کوردستاندا، سەرەتای سەرهەڵدان و گەشەکردنی بۆ دوای راپەڕین دەگەڕێتەوە، بە ماوەیەکی کەم گەشەکردنێکی بەرفراوانی بەخۆیەوە بینی. حیزبە باڵادەستەکان، بۆ بەرگریکردن لە گەشەکردنیان، تا ئەو پەڕی توندوتیژییان بەکارهێنا، بێ ئاگا لەوەی ئیسلامی سیاسی تا پاڵەپەستۆ لەسەر زیادبێ، گەشەکردنی زیاتر دەبێ. هەڵەی ئەو حیزبانە و نوخبە سیاسی و ڕۆشنبیرە لەوەدا بو، توانای خوێندنەوەی ئەو دیاردە نوێیەیان نەبو. نەیان دەتوانی دابڕانێ لە نێوان ئیسلامی مۆدێرن و ئیسلامی حەفتاکان بکەن. پێیان وابو لێدان لە خودی پیرۆزییەکان، بەر بەو شەپۆلە دەگرێت و لە گەشەکردن دەیوەستێنێ.!

 

(ئەم ئیسلامەی ئەمڕۆ ئامانجەکانی جیاوازە، دەخوازێ دەسەڵاتێکی دینی لە کوردستان دامەزرێنێ، پێناسەی ئەمان بۆ ئاین جیاوازە، بۆ نمونە  دەگوترێ ئیسلام دینێ نییە پەیوەندی نێوان مرۆڤ و خواوەند رێکبخات، بەڵکو دین و دەوڵەت بەیەکەوە…. بەشێکی زۆری ئەکتیڤیستە سیاسییە ئیسلامییەکان مەلاو فەقێی تەقلیدی نین، بەڵکو دەرچوی زانکۆ و نەوەیەکی گەنج و خوێندەوارن. لەکاتێکدا ئیسلامی حەفتا و هەشتاکان بەدەستی مەلاکانی کوردستانەوە بو. جاران ئیسلامێکی میللی بو، ئێستا ئیسلامێکی نوخبەوییە.! (لا ٤١٩-٤٢٠)

 

ئەوەی لەم کتێبەدا بۆ من گرنگە، ئەو دیدە نەرم و زانستیانەیە کە دیالۆگ لەسەر چەمک و ئامانجەکانی دیاردەکە دەکات، بێ خوێندنەوەیەکی سۆسیۆلۆژییانە مەحاڵە بتوانین لەناو تەونە جاڵجاڵۆییەکانی دیاردەکە و چۆنییەتی گەشەکردن و خەونی کارەکتەرەکانی تێبگەین.! (نابێ دەرفەتی ژیان و مافی قسەکردن و کارکردنی سیاسی لەو بزوتنەوەو تەرزە بیرکردنانەوە بسەنینەوە.) ئەمە جەوهەری جیاوازیی دیدی (مەریوان قانع) لەگەڵ زۆرێک لەو ڕۆشنبیرە ئایدۆلۆژیستانەی دەیانەوێ بە چاویلکەی بوغز و پەرچەکردارەوە مامەڵە لەگەڵ تەوژمە ئیسلامییەکەدا بکەن.

 

نوسەر لە (بەختەوەریی و بێ دەنگیی)دا پێیوایە ئیسلامی سیاسی، وەک هەمو هێزەکانی تر، دەتوانێ دەنگ و رەنگی خۆی هەبێ و پڕۆگرام و خەیاڵی خۆی بە خەڵک ڕەبگەیەنێ، دەبێ وەک هەمو هێزەکانی تریش، توانای خۆرێکخستن و قسەکردنیان هەبێ، بەو مەرجەی هەمو هێزە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان، چەند باوەڕیان بە قسەکردن و ئازادی خۆیان هەیە، بەو ئەندازەش رێز لە ئازادی و بیرکردنەوەو تێڕوانینەکانی ئەوانی تریش بگرن. تا ڕادەیەکی زۆر ئەم بیرکردنەوەیە لە ناو واقیعی سیاسی و کۆمەڵایەتی کۆمەڵگەی ئێمەدا لاوازە.!

 

سەبارەت بە پرسی عەلمانییەت، وەک دیاردە و تەرزێکی نوێ لە رێکخستنی ژیان و ئازادی تاکە کەسەکان، دەبێ ئەو بینینە تەقلیدییە لە خەیاڵدانی هێز و کەسە ناعەلمانییەکان نەمێنێ کە پێیان وایە، عەلمانییەت دابڕانێکی بێ چەند و چونی دینە لە دەوڵەت.! کە لە ڕاستیدا ژیانی ئەمڕۆی وڵاتانی عەلمانییەت، پێچەوانەی ئەم بۆچونە دەسەلمێنن و عەلمانییەت هەوڵی جیاکردنەوەی دین نادات لەدەوڵەت، بەڵکو دین لە قوڵایی دەوڵەتە عەلمانییەتەکانی ئەوروپا ئامادەیی هەیە. بەڵام فۆڕم و شێوازی پیادەکردنەی جیاوازە.

 

(ئەو پێناسەیەی بۆ عەلمانیەت کراوە، کە گوایە دابڕانی دینە لە دەوڵەت. پێناسەیەکی هەڵەیە، ئێستا بە دەیان لێکۆڵینەوەی نوێ دەریدەخەن کە دین و دەوڵەت بەو رەهاییە لەیەک جیاواز نین…. وەهمێکی سۆسیۆلۆژی و سیاسی گەورەیە پێمان وابێ دین و سیاسەت لە رۆژئاوا بە ڕەهایی لێکدابڕاون…. بەڵکو عەلمانییەت بریتییە لە ڕێکخستنی پەیوەندی نێوان دین و کۆمەڵگەو دین و دەوڵەت، بەڵام بە مانای دابڕانی قەتعی نییە.!) (لا٤٣٤-٤٣٧).

 

پەڕەگرافی چوارەم:

یەکێکی تر، لەو بابەتانەی (بەختەوەریی و بێدەنگیی) لەسەری وەستاوە، پرۆسەی پەروەردە و ناوەندی ئەکادیمی و زانکۆیە. بە بڕوای من بەبێ رەخنەگرتنی قوڵ لە سیستەمی پەروەردە و زانکۆکان ناتوانین ئاستی پێشکەوتن و بەرهەمی توێژینەوە و خوێندنەوەی کایەکانی کۆمەڵگەی کوردی بەرەو پێشەوە بەرین. ئێستا بەدەر لە لایەنی سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتی و کولتوریی، ئەم لایەنەش، لە هەژارییەکی قوڵدا دەژی و لەسەرە مەرگدایە. گەر فریا نەکەوین ئەوە تاکی کورد تا سەدەیەکی تر، دەبێ باجی ئەو هەژارییە پەروەردەییە بدات، کە لە ماوەی چارەکە سەدەیەکی پاش ڕاپەڕیندا بەرهەم هاتوە، بەتایبەتیش هێزی توندوتیژیی و یەکتر قبوڵ نەکردن و هەژاریی خوێندنەوە و بیرنەکردنەوەی قوڵ لەدیاردە و ڕوداوەکانی دەروپشتمان. ئەم کتێبە، خوێنەر لەسەر ئەوە ڕادێنێ چۆن بتوانێ بیربکاتەوەو کار بکات و گۆڕانکاریی گەورە دروست بکات.

 

(لەزانکۆکانی ئێمە خوێندکاران بەشێوەیەکی ترسناک دیسپلین کراون، پەیوەندی مامۆستا و خوێندکار، پەیوەندییەکە جیاوازیی و دەسەڵات و نا یەکسانی بەڕێوەی دەبات.!شێوازی وانەگوتنەوە تەقلیدییەت پڕوکاندویەتی. ئەو کتێب و سەرچاوانەش کە دەخوێنرێنەوە سەر بەم ڕۆژگار و سەردەمە نین.! زانکۆکانی ئێمە ئەو ناوەندە زانستییە نین خوێندکار تێیدا فێری بیرکردنەوەی سەربەخۆ و عەقڵانی و رەخنەیی بێت، شوێنێک نین تێیدا عەقڵییەتی پەروەردە بێت، ناوەندێک نییە بۆ ئاشنا بون بە فیکر و مەعریفەی هاوچەرخ… ئەو کتێبانەی دەخوێنرێن، پەیوەندییان نە بەو کێشە کۆمەڵایەتی وسیاسی و کولتورییانەوە هەیە کە کۆمەڵگەی ئێمە ڕوبەڕویان دەبێتەوە، نە بەو کێشانەوە کە ناوچەکەمان تێیدا دەژی……کاری زانکۆکانی ئێمە، ناسینی جیهانی کورد وجیهانی دراوسێکانمان و جیهانی دەرەوەی کوردستانی نییە.! ئایا لە زانکۆکانی ئێمەدا، چەند کۆرسی زانستیمان لەسەر شەڕی ناوخۆ هەیە؟ چەند کۆرسمان لەسەر کێشەکانی ناسیۆنالیزمی کوردی هەیە؟ چیمان لەسەر سۆسیۆلۆژیای ئاین و پەیوەندی نێوان توندڕەویی ئاینی و توندڕەویی سیاسی و توندڕەویی کولتوری هەیە؟… ئایا زانکۆکانی ئێمە کۆرسی تایبەتیان لەسەر بەعس هەیە؟ بەعس وەک کولتور، وەک ئەخلاق، وەک ئابوری، وەک شێوازێکی تایبەتی ڕێکخستنی کۆمەڵگە و دەوڵەت؟ تا چەند کێشەکانی ئافرەتان لە زانکۆکانی ئێمەدا گرنگییان پێدراوە؟) ( لا٣١٠-٣١٢)

 

(بەختەوەریی و بێدەنگی) هانمان دەدات بیربکەینەوە، هانمان دەدات پرسیار بکەین، هانمان دەدات لە کێشە کەڵەکەبوەکانی کۆمەڵگەکەی خۆمان رەخنە بگرین و پرسیار و گفتوگۆ دروست بکەین. ئەوەی ئەم کتێبە بە نرختر دەکات، ئەو گفتوگۆ قوڵەی نوسەرە لەسەر کۆی کێشەو دیاردەکانی کۆمەڵگەی ئێمە لە پەروەردەوە بۆ ئازادی و دەیان چەمکی تر. هەر بۆیە باشترین پێناسە و ناوی دوەمی تری کتێبی (بەختەوەریی و بێدەنگی) لای من ناونانی کتێبەکەیە، بە (کتێبی هەمو سەردەمەکان).!

وەڵامێك بەجێ بهێڵە

تکایە لێدوانی خۆت داخڵ بکە
تکایە ناوت لێرە داخڵ بکە