ئا: هەڵمەت محەمەد
زۆرینەی ئەو دەوڵەتانەی كە لە پێكهاتەكانیاندا كەمینە یاخود چەند كەمینەیەك هەیە، روبەڕوی چەندین گرفتی ناوخۆیی و تەنگەژەی سیاسی بونەتەوە، زۆرینەی ئەو گرفتانەش دەگەڕێتەوە بۆ چەوساندنەوەی كەمینەكان و بەرجەستەنەكردنی مافەكانیان لە دەستوری وڵاتدا، باشترین نمونەش هەر چوار دەوڵەتی ئێران و عێراق و سوریا و توركیایە كە كورد وەك كەمینەیەك بوە بە بەشێك لە پێكهاتەی ئەو وڵاتانە. لە رابردودا ئەم وڵاتانە لە دەستورەكانیاندا ئامادە نەبون ناوی كورد وەك نەتەوەیەك ببەن، ئەگەر شتێكش هەبوبێت روكەش بوە.
لەم بابەتەدا گوزەرێك بە دەستورەكانی عێراقدا دەكەین بەدرێژایی مێژوی دروستبونی ئەو دەوڵەتە، لەبارەی مافەكانی كوردەوە، هەڵوێستەیەكیش لەسەر دەستوری هەمیشەیی عێراق دەكەین، بەتایبەت لە ئێستادا كە كورد بە قۆناغێكی هەستیاردا تێدەپەڕێت و پەیوەندییەكانی لەگەڵ حكومەتی فیدراڵی لەوپەڕی خراپیدایە، تەنانەت ساردی پەیوەندییەكان گەیشتوەتە ئاستێك كە هەندێك لایەن و كەسایەتی سیاسی عێراق بەئاشكرا باس لە هەموار كردنەوەی دەستوری هەمیشەیی عێراق دەكەن دژ بە خواست و مافەكانی كورد.
دەستورەكانی دەوڵەتی عێراق
عێراق لەو كاتەوەی دروستبوە وەك كیانێكی سیاسی بە چەند قۆناغێكی جیاواز و حومكڕانی جۆراو جۆردا تێپەڕیوە، لەسەرەتای دروستبونی دەوڵەتی عێراقەوە كە مێژوەكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای بیستەكانی سەدەی رابردو، چەند دەستورێك بەگوێرەی پێداویستی قۆناغەكان و خواستی نوخبەی حكومڕان نوسراونەتەوە، بەم شێوەیەیە.
1- دەستوری ساڵی (1925)، كە بە یاسای بنچینەیی عێراق ناسراوەو لە (21)ی ئازاری (1925) بڵاوكراوەتەوە و تا كەوتنی رژێمی پاشایەتی لە عێراق كاری پێكراوە، بەڵام لەم دەستورەدا بەشێوەیەكی رەسمی وا مامەڵە لەگەڵ نەتەوەی كورددا ناكات كە نەتەوەی دوەمی عێراقە، بەڵكو هەوڵی ئەوەی داوە ناسنامەی نەتەوەیی كورد لەناو بۆتەی هاونیشتیمانییەكی عێراقچێتیدا بتوێنێتەوە.
2- دەستوری ساڵی (1958)، پاش شۆڕشی (14)ی تەموزی ساڵی (1958) راگەیاندنی رژێمی كۆماری دەسەڵاتدارانی عێراق بڕیاری نوسینەوەی دەستورێكی كاتی نوێیان لە (27)ی تەموزی (1958) دەستوری كاتیان راگەیاند، ئەم دەستورە یەكەمین دەستور بو كە لە دوای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقەوە دان بە مافەكانی گەلی كورددا بنێت و وەك شەریك مامەڵەی لەگەڵدا بكات، بەڵام دانی بە هیچ نەتەوەو پێكهاتەیەكی دیكەی عێراقدا نەناوە.
3- دەستورەكانی (1964) و (1968)، لە ساڵانی شەستەكاندا عێراق بە قۆناغێكی پڕ گیروگرفت و كودەتای سەربازیدا تێپەڕی و لەو ماوەیەشدا زیاتر لە چەند دەستورێك كاریان پێكرا، بەڵام لەڕوی ناوەڕۆكەوە بۆ كورد مافەكانی جیاوازییەكی ئەوتۆی تێدا بەدی نەكرا، هەردو دەستورەكەی (1964) و (1968) لەماددەی (21) دا یەكسانی بونی عێراقییەكانی لە ماف و ئەركدا لەبەردەم یاسادا بەبێ جیاوازی بەهۆی رەگەز و ڕەچەڵەك و زمان و هەر هۆیەكی ترەوە ساخ كردوەتەوە و لەهەمان ماددەدا دانیان بە مافە نەتەوەییەكانی كورد لە چوارچێوەی گەلی عێراقدا و لە یەكپارچەییەكی نیشتیمانی برایانەدا نا.
4- دەستوری كاتی ساڵی (1970)، دەسەڵاتدارانی عێراق لە قۆناغی دوەمی گەشەسەندنی دەستوری لەدوای كودەتاوە، دەستورێكی كاتی نوێیان راگەیاند كە بە دەستوری كاتی (16)ی تەموزی (1970) ناسراوە، بە دەستورێكی پێشكەوتوتر دێتە هەژمار بەراورد بە دەستورەكانی پێش خۆی چونكە ئاماژەی بۆ مافە رەواكانی هەمو كەمینەكان كردوە، ئەگەر چی ناوی نەبردون وەك ئەوەی لە بڕگەی (ب)ی ماددەی (5)ی دەستورەكەدا هاتوە: (گەلی عێراق لە دو نەتەوەی سەرەكی پێكدێت كە نەتەوەی عەرەب و نەتەوەی كوردە و ئەم دەستورە مافە نەتەوەییەكانی گەلی كورد و مافە رەواكانی هەمو كەمینەكان لە چوارچێوەی یەكپارچەیی عێراقدا پەسەند دەكات).
5- دەستوری هەمیشەیی عێراق لەساڵی (2005)، ئەم دەستورە بە وەرچەرخانێكی مێژویی گرنگ دادەنرێت لە مێژوی كوردستان و عێراقدا، بەوپێیەی بۆ یەكەمینجار بەشێكی زۆر لە مافەكانی كورد و كەمینەكان دیكەی عێراق لەو دەستورەدا چەسپان، لەهەمانكاتدا سیستمی فیداراڵی بەشێوەیەكی فەرمی و یاسایی وەك سیستمی سیاسی و حكومڕانی عێراق دیاریكرا.
هەمو ئەو دەستورانەی پێشو هەر لە سەرەتای دروسبونی عێراقی نوێوە كە بە یاسای بنچینەیی ساڵی (1925) دەست پێدەكات بۆ دەستوری كاتی (1970) كە تا (1990) كاری پێ كراوە، لە گۆشەنیگای تەسكی رەگەزپەرستییەوە جەختیان لەوە كردوەتەوە كە عێراق بەشێكە لە نەتەوەی عەرەب، ئەمەش پێشیل كردنی ئاشكرای مافی كەمینە ناعەرەبەكانی عێراقە، لەگەڵ تەواوی فاكتەرە مێژویی و جوگرافییەكانی تایبەت بە سروشتی پێكهاتەی عێراق یەكناگرێتەوە. ئەمەش بەردەوام بو تا ساڵی (1991) كە لە ژێر فشاری نێودەوڵەتی و كۆمەڵێك هۆكاری جیاواز، جۆرێك لە خود موختاری و دواتر چەسپاندنی فیدراڵی لە عێراقدا بۆ كورد دەستەبەر بو، كە لە ئەنجامیشدا دۆخی عێراق لە قۆناغێكی نوێوە سەری دەرهێناو لە دوای پرۆسەی ئازادی عێراق و لە ساڵی (2005) بۆ یەكەمجار كورد وەك پێكهاتەیەكی سەرەكی لە عێراقدا بەشداربو لەبونیادنانەوەی وڵاتدا و بەشداری كرد لە نوسینەوەی دەستوری هەمیشەیی عێراق.
بەباشی دەزانین لێرەدا بەوردی باس لەو بڕگەو ماددە دەستورییانە بكەین كە تایبەتن بەمافەكانی كورد و لەدەستوری هەمیشەیی عێراقدا جێگیر كراون:
مافەكانی كورد لە دەستوری هەمیشەیی عێراقدا
لەگەڵ پرۆسەی ئازادی عێراقدا لە ساڵی (2003) ، قۆناغێكی نوێ و سیستمێكی حوكمڕانی و سیاسی نوێ هاتەكایەوە لە عێراقدا، كوردیش وەك پێكهاتەیەكی سەرەكی بوە بەشێك لە بونیادناوەی عێراقی كەوتوی دوای بەعس، بەشێكیش بوە لە نوسینەوەی ئەم دەستورە، لەگەڵ ئەوەی ئەم دەستورە تەواو دەستورێكی جیاواز و پێشكەوتوترە لە مێژوی عێراقدا بەراورد بە دەستورەكانی دیكە، بەڵام لەگەڵئەوەشدا كە نزیكەی (12) ساڵە كاری پێ دەكرێت بێ خەوش و كەمو كورتی نەبوە.
گرنگترین مافەكانی كورد كە لە دەستوری هەمیشەیی عێراقدا چەسپێندراوە
سەرەتای دەستوری عێراق كە بە دیباجەیەك دەستپێدەكات و تێیدا ئاماژە دەكات بە مێژوی عێراق و شارستانێتییەكەی و پێكهاتەكانی و رۆڵی پێشڕەوانی ئاینی و سەركردە سیاسییەكانی، لەو نێوەندەشدا پێكهاتەی كورد پەراوێز نەخراوە، بەڵكو وەكو بەشێك لە عێراق بە ئاشكرا دانی خێری پێدا نراوە، شتێكیش كە ئەم دەستورە لەوانی پێش خۆی جیادەكاتەوە بونی نوێنەری راستەقینەی كورد خۆی بوە لە نوسینەوەی ئەم دەستورەداو رۆڵی گەورەشیان تێدا بینیوە.
لە دیباجەی دەستورەكەدا هاتوە (…..بە لە بیربونی ئازارەكانی چەوساندنەوەی مەزهەبی لەلایەن تاقمە زۆردارەكەو، هەستكردن بە ئازاری شەهیدانی عێراق بە شیعە و سوننە و عەرەب و كورد و توركمان لەگەڵ براكانی تریان لە پێكهاتەكانی دیكە و ئیحا وەرگرتن لە ستەم و شكاندنی رێزی شارە پیرۆزەكان و باشور لە میانەی راپەڕێنی شەعبانی و جەرگ سوتاو بە ئاگری گۆڕە بە كۆمەڵەكان و زۆنگاوەكان و دوجەیل و ئەوانی دیو، بە وەدەنگ هاتن لەسەر سزاكانی سەركوتكردنی نەتەوایەتی لە قەسابخانەكانی هەڵەبجە و بارزان و ئەنفال و كوردە فەیلیەكان و، هەستكردن بە ئازارەكانی توركمان لە بەشیر، وەك سەرجەم ناوچەكانی دیكەی عێراق، ئەوەبو خەڵكی ناوچەكانی رۆژئاوا زۆریان چەشت بە لەناوبردنی سەركردەو رەمز و سەرۆك عەشیرەت و ئاوارەكردنی تواناكان و وشك كردنی سەرچاوەكانی بیرو ڕۆشنبیریان، بۆیە دەست لەناو دەست و بەیەك ڕیز هەوڵماندا بۆ بنیاتنانەوەی عێراقی نوێ، عێراقی ئایندە بەبێ دەمارگیری مەزهەبیو لایەنگیری رەگەزپەرستانەو گرێی ناوچەیی و جیاخوازی و دورخستنەوەی هیچ لایەك…)
گرنگترین مافەكانی كورد لە دەستوری عێراقدا
یەكەم: لەڕوی دەسەڵاتە سیاسیەكانەوە
هەر لەم دەستورەدا دان بەوەدانراوە كە عێراق دەوڵەتێكی فرە نەتەوە و كوردیش نەتەوەیەكی سەرەكییە وەك دوەم گەورەترین نەتەوەی عێراق لە دوای نەتەوەی عەرەبەوە، ئەم دەستورەش هەمو مافە مەعنەویی و كلتوری و دەستوری و سیاسی و ئابورییەكانی كورد دەپارێزێت، سەرەڕای داننان بە رەوایەتیدان بە هەرێم و پێدانی دەسەڵاتی بەرفراوان چ لەڕوی ئاسایش و سەروەرییەوە، كە بەم مادانەدا هاتون:
لەمادەی (117) و لە بڕگەی یەكەمدا هاتوە: (ئەم دەستورە لە بەرواری پیادەكردنیەوە دان بە هەرێمی كوردستان و ئەو دەسەڵاتەی ئێستایدا دەهێنێت وەك هەرێمێكی فیدرالی).
هەروەها لە مادەی(120) دا هاتوە: (هەرێم دەستورێك بۆخۆی دادەڕێژێت، هەرەمی دەسەڵاتەكانی هەرێم و میكانیزمی بەكارهێنانی ئەو دەسەڵاتانە دیاریدەكات بەمەرجێك ناكۆك نەبێت لەگەڵ ئەم دەستورەدا).
بەپێی ماددەی (121) لە دەستوری هەمیشەیی عێراق، هەرێمی كوردستان كۆمەڵێك دەسەڵاتی ئیداری و ئابوری و سیاسی پێدراوە كە فاكتەری بەهێزبونی بو لە ساڵانی ڕابردودا، دیاترین ئەو مافانەش بریتین لە:
یەكەم: دەسەڵاتی هەرێمەكان مافی پیادەكردنی دەسەڵاتەكانی یاسادانان و راپەڕاندن و دادوەریان هەیە بەگوێرەی ئەم دەستورە جگە لەو دەسەڵاتانەی كەتایبەتن بە حكومەتی فیدرالییەوە.
دوەم: حكومەتی هەرێم مافی هەمواركردنی جێبەجێكردنی یاسای فیدرالی لە هەرێمەكەدا هەیە ئەگەر ناكۆكی یان دژیەك لەنێوان یاسای فیدرالی و یاسای هەرێمدا هەبو لەسەر بابەتێك كە لە سنوری ئەو دەسەڵاتانەدا نەبێت كە تایبەتن بە حكومەتی فیدرالی.
سێیەم: دەبێت لەو داهاتانەی لە حكومەتی فیدرالیدا بەدەست دەهێنرێت پشكێكی گونجاو بۆ هەرێمەكان تەرخان بكرێت كە بەشی هەستان بە ئەركەكانی بكات بە لەبەرچاوگرتنی داهات و پێویستیەكانی و ڕێژەی دانیشتوانیشی.
چوارم: نوسینگەی تایبەت بە هەرێم و پارێزگاكان دەكرێتەوە لە باڵوێزخانەو نێردە دبلۆماسیەكاندا بەمەبەستی بەدواداچونی كاروباری ڕۆشنبیریو كۆمەڵایەتیو گەشەپێدان.
پێنجەم: هەرچی پەیوەندی بە بەڕێوەبردنی هەرێمەوە هەیە لە ئەستۆی حكومەتی هەرێمدایە بەتایبەتی پێكهێنان و ڕێكخستنی هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆی هەرێم وەك پۆلیس و ئاسایش و پاسەوانی هەرێم.
یەكێكی تر لەو دەستكەوتە سیاسییە گرنگانەی كورد لەم دەستورەدا بۆی دەستەبەر بوە ئەوەیە كە ناوەند ناتوانێت هەر هەمواركردنێك لە دەستوردا بكات كە دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی دەسەڵاتی هەرێمەكان، مەگەر پەرلەمانی كوردستان یاخود خەڵكی كوردستان لە ڕاپرسییەكی گشتیدا ڕەزامەندی لەسەر بدات، بە ڕاشكاوی لە مادەی (126)داو لە بڕگەی چوارەمدا هاتوەو دەڵێت :(چوارەم: نابێت هیچ هەمواركردنێك لەو مادانەی دەستوردا ئەنجام بدرێت كە دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی ئەو دەسەڵاتانەی هەرێمەكان كە ناكەونە سنوری دەسەڵاتە تایبەتەكانی حكومەتی فیدرالیەوە تەنیا بە ڕەزامەندی دەسەڵاتی یاسادانانی هەرێمی پەیوەندیدارو رەزامەندی زۆرینەی دانیشتوانی لە رێگای راپرسی گشتیەوە).
دوەم: لەڕوی پێدانی دەستكەوتە كلتوری و پەروەردەییەكانەوە
لەڕوی دەستكەوتی كلتوری و پەروەردەییەوە لەم دەستورەدا بەشێكی زۆری مافەكانی گەلی كوردستان و هەرێم چەسپێندراون، ئەمەش لە (بەندی یەكەم و بنەماگشتییەكان)ی دەستوردا بە چەند بڕگەو ماددەیەك چەسپێنراون وەكو:
مادەی (4)
یەكەم: زمانی عەرەبی و كوردی دو زمانی فەرمین لە عێراقدا.
هاوكات مافی سەرجەم عێراقیەكان پارێزراوە لە فێركردنی رۆڵەكانیان بە زمانی دایكیان وەك توركمانی و سریانی لە دەزگاكانی فێركردنی دەوڵەتدا بەپێی یاسا پەروەردەییەكان، یان بە هەر زمانێكی دیكە لە دەزگاكانی فێركردنی تایبەتدا.
دوەم: سنوری دەستەواژەی زمانی فەرمی دیاریدەكرێت.
بەوپێیە، دەركردنی رۆژنامەی فەرمی بە هەردو زمان و قسەكردن و وتوێژ و دەربڕین لە بوارە فەرمیەكاندا بەهەریەك لە دو زمانەكە وەك ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی وەزیران و دادگاكان و كۆنگرە فەرمیەكان رێگە پێدراوە، داننان بە بەڵگەنامە فەرمیەكان و ئاڵوگۆڕكردنی نامەو دەركردنی بەڵگەنامە فەرمیەكان بە هەردو زمان، كردنەوەی قوتابخانە بە هەردو زمانەكە بەپێی یاسا پەروەردەییەكان، هەر بوارێكی دیكە كە بنەمای یەكسانی بیگرێتەوە، وەك پارە و پەساپۆرت و پول.
سێیەم: دامو دەزگا فیدرالی فەرمیەكان لە هەرێمی كوردستان هەردو زمانەكە بەكاردەهێنن.
چوارەم: زمانی توركمانی و سیریانی دو زمانی فەرمی ترن لەو یەكە ئیداریانەدا كە تیایدا زۆرینەی دانیشتوان پێكدەهێنن.
پێنجەم: هەر هەرێم و پارێزگایەك مافی ئەوەی هەیە زمانێكی ناوخۆیی دیكە بكاتە زمانی فەرمی ئەگەر زۆرینەی دانیشتوانەكەی لە راپرسیەكی گشتیدا بڕیاریان لەسەردا.
سێیەم: لەڕوی شەراكەت لە سەروەری عێراقدا
بەشێكی دیكەی دەستكەوتەكانی كورد درێژدەبوەتەوە بۆ شەراكەت و تێكەڵبون لەگەڵ سەروەری دەوڵەتی عێراقدا و هەندێ جار وەكو رەمز و شكۆی بەدیاركەوتوە و ئەمەش لە ماددەی (12)ی دەستور و بڕگەی یەكەمدا هاتوە (ئاڵاو دروشم و سرودی نیشتمانی بە یاسا رێك دەخرێت بەمەرجێك ئاماژە بە پێكهێنەرەكانی گەلی عێراق بكەن). ئەمە جگە لەوەی لە واقعدا سەرۆك كۆماری عێراق بۆ زیاتر لە (12) ساڵ دەچێت لە پشكی كوردە ئەگەر چی دەسەلاتەكانی رەمزییە، بەڵام رۆێكی مەعنەوی گرنگی هەبوە بۆ كورد، ئەمەش لە ماددەی (67)ی دەستوردا جەختی لێكراوەوەتەوە بەوەی (سەرۆك كۆمار سەرۆكی وڵات و نیشانەی یەكپارچەیی نیشتمان و سەروەری وڵاتە، هەوڵدەدات بۆ پابەند بون بە دەستورو پارێزگاری لە سەربەخۆیی و سەروەری و یەكێتی و پاراستنی خاكی عێراق بە پێی بڕگەكانی دەستور)
هاوكات لە دەستوری هەمیشەیی عێراقدا جەخت لەوە كراوەتەوە كە كورد لە پاڵ عەرەب و نەتەوەكانی دیكە یەكسانە و پێكهاتەیەكە دەبێت بەبێ جیاوازی رەگەزی و زمان و نەتەوە مافی خۆی لە پەرلەمانی عێراقدا هەبێت و لە بەندی سێیەم كە تایبەتە بە دەسەڵاتە فیدراڵییەكان و لە بەشی یەكەمیدا لە ماددەی (49) بڕگەی یەكەم هاتوە: (ئەنجومەنی نوێنەران لە ژمارەیەك ئەندام پێكدێت بەڕێژەی یەك كورسی بۆ سەد هەزار كەس لە دانیشتوانی عێراق، نوێنەرایەتی گەلی عێراقی دەكەن بە گشتی. هەڵبژاردنیشیان بەڕێگەی دەنگدانی راستەوخۆ و نهێنی دەبێت، ڕەچاوی نوێنەرایەتیكردنی سەرجەم پێكهاتەكانی گەلی عێراقیش دەكرێت).
چوارەم: لەڕوی ئابورییەوە
كورد توانییەویەتی سودی گەورەی ئابوری لە دەستوری هەمیشەیی عێراقدا ببینێت، لەڕوی ئابورییەوە دەقی ماددەی (111) دەڵێت (نەوت و غازی موڵكی سەرجەم خەڵكی عێراقن لە هەمو هەرێم و پارێزگاكاندا).
هەروەها لە ماددەی (112) ئەوە جێگیر كراوە، بۆ نمونە هاوڵاتییەكی هەولێری یەكسانە بە هاوڵاتییەكی بەسرایی لەڕوی سەرچاوەكانی وزەوە، بەبێ لەبەرچاوگرتنی ئەوەی پارێزگایەك دەوڵەمەندە بە وزە و پارێزگایەكی دیكە بە پێچەوانەوە، دەقی ماددەكەش لە بڕگەی (1) دەڵێت (حكومەتی فیدرالی لەگەڵ هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەرەكان نەوت و غازی بەرهەمهێنراوی كێڵگەكانی ئێستا بەڕێوە دەبات بەمەرجێك داهاتەكانیان بەشێوەیەكی دادپەروەری و بەگوێرەی دابەشبونی دانیشتوان لەسەرجەم پارچەكانی وڵاتدا دابەش بكرێت…)
پێنجەم: لەڕوی هاوبەشی لە دەسەڵاتەكانی ناوەنددا
لە دەستوری عێراقدا ئەوەش جێگیر كراوە كە چەند دەسەڵاتێكی گرنگ هەیە پێویستە حكومەتی هەرێم و حكومەتی عێراق تێیدا هاوبەشبن، بەشێكیشیان یەكلابونەتەوە بۆ كورد، بەگوێرەی ماددەی (114) دەسەڵاتە هاوبەشەكانی نێوان حكومەتی فیدراڵی و حكومەتی هەرێمەكان بەمشێوەیەیە:
یەكەم: بەڕێوەبردن و رێكخستنی گومرگ بەهەماهەنگی لەگەڵ حكومەتی هەرێمەكان و ئەو پارێزگایانەی ناكەونە سنوری هیچ هەرێمێكەوە.ئەمەش با یاسا رێكدەخرێت.
دوەم: ڕێكخستن و دابەشكردنی سەرچاوە سەرەكیەكانی وزەی كارەبا.
سێیەم: رەنگڕێژی سیاسەتی ژینگە بەمەبەستی دڵنیابون لە پاراستنی ژینگە لە پیسبون و پارێزگاریكردن لە خاوێنی بەهاوكاری لەگەڵ هەرێمەكان و ئەو پارێزگایانەی ناكەونە سنوری هیچ هەرێمێكەوە.
چوارەم: رەنگڕێژكردنی سیاسەتەكانی گەشەپێدان و پلاندانانی گشتی.
پێنجەم: رەنگڕێژكردنی سیاسەتی تەندروستیی گشتی بەهاوكاری لەگەڵ هەرێمەكان و و ئەو پارێزگایانەی ناكەونە سنوری هیچ هەرێمێكەوە.
شەشەم: رەنگڕێژكردنی سیاسەتی فێركردن و پەروەردەی گشتی بەڕاوێژ لەگەڵ هەرێمەكان و ئەو پارێزگایانەی ناكەونە سنوری هیچ هەرێمێكەوە.
حەوتەم: رەنگڕێژكردنی سیاسەتی سامانە ئاویەكان و رێكخستنیان بە جۆرێك كە دادپەروەری بهێنێتەدی و ئەوەش بەیاسا ڕێكدەخرێت.
هاوكات بەپێی مادەی (115)، هەرشتێك لە سنوری دەسەڵاتە تایبەتەكانی حكومەتی فیدرالیدا ئاماژەی پێنەكرابێت، ئەوە دەبێتە دەسەڵاتی هەرێمەكان و ئەو پارێزگایانەی ناكەونە سنوری هیچ هەرێمێكەوە. ئەگەر ناكۆكی دروست بو لەسەر دەسەڵاتە هاوبەشەكانی نێوان حكومەتی فیدرالی و حكومەتی هەرێمەكان، ئەوا پێشینە بۆ یاسای هەرێمەكەیە.
شەشەم: لەڕوی دەستكەوتە یاساییەكانەوە
لەڕوی یاساییەوە ماددەی (141)ی دەستور شەرعییەتی داوە بە سەرجەم یاساكانی هەرێم و تێیدا هاتوە (كاركردن بەو یاسایانەی كە لە هەرێمی كوردستان لە ساڵی (1992)ەوە دەركراوە بەردەوام دەبێت، بەهەمان شێوە ئەو بڕیارانەش كارپێكراون كە لە حكومەتی هەرێمی كوردستان دراون – لەوانەش بڕیارەكانی دادگا و گرێبەستەكان –ئەگەر هەموار نەكرابن یان هەڵنەوەشابنەوە بەپێی بڕیارەكانی هەرێمی كوردستان لەلایەنی پەیوەندیدارەوە، بە مەرجێك پێچەوانەی دەستور نەبێت)
ئەگەرچی گەلی كورد لە باشوری كوردستان باوەڕی وابوە هەر لە یەكەم رۆژەوە بە ناچاری لكێندراوە بە عێراقەوە، بەڵام هەر بە ناچاریش درێژەی داوە بە مانەوەی خۆی لەگەڵ عێراقدا و خۆی گونجاندوە لەگەڵیدا، بەڵام هەمیشە لە ململانێی و شەڕدا بوە لەگەڵ دەسەڵاتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق بەلایەنی كەمەوە بۆ دەستخستنی مافەكانی خۆی، ئەو مافانەشی لە دەستوری هەمیشەیی عێراقدا بۆی دەستەبەر بوە بەرهەمی ئەو خەبات و تێكۆشانە بوە كە ئەم میلـلەتە نزیكەی سەدەیەكە خوێنی لە پێناو دەڕێژێت.
لەپێش و دوای ئەنجامدانی ڕیفراندۆمەكەی (25)ی (9)ی (2017) حكومەتی عێراق زنجیرەیەك سزای بەسەر هەرێمی كوردستاندا سەپاندوە، بە هۆكار و بیانوی جیاواز، لەئێستاشدا كە هەرێمی كوردستان لەدوای ئەنجامدانی ڕیفراندۆمەوە كەوتوەتە دۆخێكی تاڕادەیەك لاوازەوە، حكومەتی عێراق لە هەوڵی جێبەجێكردنی كومەڵێك هەڕەشە و ئەجێندای تایبەتی خۆیەتی و تا ئاستی وروژاندنی هەمواركردنی دەستوری هەمیشەیی عێراق رۆیشتوە كە تاكە زامنی پاراستنی نێوان پێكهاتەكانی عێراق و تەنانەت هەرێم و ناوەندیشە، بۆیە دەبێت سەركردایەتی سیاسی كورد زۆر بە ئاگایانە هەست بە مەترسی ئەم هەڕەشەیە بكەن و لەسەر هێڵێك رابوەستن و یەكڕیزی كورد بپارێزن بۆ پارێزگاری كردن لە مافە بنەڕەتییەكانی گەلی كورد لە عێراقدا، كە قوربانی گەورەی لە پێناودا دراوە.
سەرچاوەکان:
* النص الكامل للدستور العراقي دستور جمهورية العراق ـ ٢٠٠٥
* خامۆش عمر عبدالـلە، مافی کەمینەکان لە دەستورى وڵاتاندا (کورد بە نمونە)، گۆڤارى سەنتەرى لێکۆڵینەوەى ستراتیجى ژمارە 56، 2008. لا 63-75
* د. عابد خالید رەسول: مافە سیاسییەكان لەدەستوری 1958ی عیراق https://www.centerfs.org/iraqi-constitution-1958/
د. عابد خالید رەسول: رەوشی مافە سیاسییەكان لەدەستوری كاتیی ساڵی 1968 دا
https://www.centerfs.org/%D8%B1%DB%95%D9%88%D8%B4%DB%8C-%D9%85%D8%A7%D9%81%DB%95-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C%DB%8C%DB%95%D9%83%D8%A7%D9%86-%D9%84%DB%95%D8%AF%DB%95%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D9%83%D8%A7%D8%AA%DB%8C/
