هۆشیار عومەر: به‌رنامه‌ی سیاسی و ئابوری بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان ته‌نیا رێگه‌ی ده‌رچونه‌ له‌م شکسته‌

(سبەی):

رێکخەری ژوری پەیوەندییە دبلۆماسیەکانی بزوتنەوەی گۆڕان رایدەگەیەنێت؛ به‌رنامه‌ی سیاسی و ئابوری و کۆمه‌ڵایه‌تی بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان ته‌نیا رێگه‌ی ده‌رچونه‌ له‌م شکسته‌ و هه‌نگاونان به‌ره‌و‌ گۆڕانکاری ریشه‌یی له‌ کوردستاندا.

هۆشیار عومه‌ر عه‌لی، رێکخەری ژوری پەیوەندییە دبلۆماسیەکانی بزوتنەوەی گۆڕان لە چاوپێکەوتنێکیدا لەگەڵ رادیۆی دەنگی گۆڕان، رایگەیاند؛ پارتى بەدو مەبەست پەرلەمانى پەکخست و رەوشى ئابورى کوردستانى والێکرد، خەڵکى کوردستان هیواو ئومێدیان بە پرۆسەى هەڵبژاردن و دەنگدان نەمێنێ، هەروەها دروستکردنی حوکمێکی نادیموکراتى هەمیشەیی، بەڵام بزوتنەوەى گۆڕان رۆڵێکى یەکلاکەرەوەى هەبو لە لەگۆڕنانى ئەو خەونەدا.

دەشڵێت؛ ئەم شکستەى سەپێنراوە کاتیەو کۆتایی دێت، ئەوەى کۆتایی نایەت خەباتى په‌رله‌مانى و مەدەنیە، بۆیە ئەم میکانیزمە بۆ گۆڕان نەک کۆتایی نەهاتوە، بەڵکو هێشتا لەسەرەتاداین و خەڵکى کوردستان ئەم سەرکەوتنە بە چاوى خۆى ئەبینێت.

 

دەقی چاوپێکەوتنەکە

ئامادەکردنی / لەیلا جەمال

شکستی شانزەی ئۆکتۆبەر بنبەستی شکستی سیستمی حوکمڕانی (سەرۆکایەتی – ناشەرعی) هەرێمی کوردستان بو.

لە هەشت ساڵی رابردودا بەهۆی سەرهەڵدانی بیری چاکسازی و بنەبڕکردنی گەندەڵی، کە لە دروستبونی بزوتنەوەی گۆڕاندا فۆرمەڵە بو، کورد لە باشوری کوردستان دەرگای دەرفەتێکی مێژویی بەڕودا کرایەوە بۆ چاکسازی کردن لە سیستمی حوکمڕانیدا، لەسەر بنەمای پشت بەستن بە بنەما شەرعی و دیموکراتیەکان، هەروەها دامەزراندنی ئابوریەکی بەهێز و بەڕێوەبردنی شەفاف بۆ دەستەبەرکردنی خۆشگوزەرانی بۆ هاونیشتمانیان، بەڵام پەکخستنی پەڕلەمان کە دواتر بەلاڕێدا بردنی سیاسەتی هەرێمی لێکەوتەوە،مێژویی سیاسی و حوکمڕانی پارتی و یەکێتی لە روانگەی نێودەوڵەتیەوە کۆتایی پێهێنا.

لەسەر ئاستی ناوخۆ، بزوتنەوەی گۆڕان وەک دوەم هێزی سیاسی بڕیاریدا ببێتە ئۆپۆزسیۆن و لەو چوارچێوەدا سەرۆکی پەرلەمانی کوردستان دەستی لەکار کێشایەوە.

هەرێمی کوردستان، لە دیدی هاونیشمانیانەوە،  گۆڕانکاری ریشەیی هەڵدەگرێت. ئاڕاستەی پاڵپشتیە نێودەوڵەتیەکانیش روەو پشگیری کردنی رەوتی دیموکراسی و ئازادی و چاکسازین.

لە میانی زنجیرەیەک بابەت و چاوپێکەوتندا، دەسکەوتەکانی خەباتی پەرلەمانی لە رابردو، دەرفەتەکانی سەرکەوتنی رەوتی دیموکراسی و چاکسازی، بنەبڕکردنی گەندەڵی، بۆ ئایندە، دەخەینەڕو، لەگەڵ میکانیزمە جیاوازەکان بۆ کۆتایی هێنان بە مۆتەکەی دیکتاتۆری لەهەرێمی کوردستان.

 

* ئایا ئەوەى ئێستا هەیە شکستى خەباتى په‌رله‌مانیە، یان دوچاربونى هەرێمە بە جۆرى دیکەى شکست؟

هۆشیار عومه‌ر عه‌لی: نەخێر شکستى خەباتى په‌رله‌مانى نیە، چونکە خەباتى په‌رله‌مانى هەرگیز شکست ناهێنێ. بەڵکو ئەوەى ئێستا هەیە شکستى سەد لە سەدى  پرۆسەى خۆبەڕێوەبەرى کوردیە. کە لە ساڵى (1992)ەوە بە هەڵبژاردن و دروستکردنى پارلەمان و حکومەتی هه‌رێمی کوردستان دەستى پێکرد و تا ئەمڕۆش بەردەوامە. ئەم شکستە لە سێ  روه‌وه‌ رویداوه‌.

یەکەم، شکستە لەڕوى سیاسیەوە، چونکە پێش (1992) کورد پرسى ئازادى و پرسى دروستبونى کیانێکى هەبو هاوڵاتیانى  کوردستان بتوانن تیایدا بژین و کەرامەت و ژیانیان پارێزراو بێت. ئەم ئامانجە بەدرێژایی ئەم (26) ساڵە لەباربرا لە لایەن یەکێتى و پارتیەوە لە رێگەى  دروستکردنى سیستمێک کە  لە کۆمەڵێ دەزگاى سەربازى و ئەمنی  پێکهاتوە، ئەوەش  لاسایی کردنەوەى رژێمى بەعس و رژێمەکانى ناوچەکە بو.

دوەم، شکستە لە روى دامەزراوەییەوە له‌به‌رئه‌وه‌ی‌ بۆ حوکمڕانیەکى باش، ئەبێت دامەزراوە بە ئەرکى دامەزراوەیی خۆى هەڵسێت، نەک شەخس  بەدیلى دامەزراوە بێت. سەرکردایەتى پارتى و یەکێتى کە کورت ئەبێتەوە لە جەلال تاڵەبانى و مەسعود بارزانى، هەر لەسەرەتاوە باوەڕیان بە دامەزراوە نەبو. ئەوان لە دەرەوەى حکومەت و پارلەمان و ده‌سه‌ڵاتی دادوەرى بون، بەڵام فەرمانیان ئەکرد، بە وەزیرو دەسەڵاتى دادوەرى، بە ئیمزایەک دادوەرێکیان لەسەر کار لائەبرد یان دایان ئەمەزراند. واتە ئەو شێوازى بەڕێوەبردنەى ئەوان بەڕێیانەوە ئەبرد، لە جێگەى بەڕێوەبردنێکى دامەزراوەیی و دەوڵەتدارى، بەڕێوەبردنێک بو لە سەرچاوەى عەقڵى خێڵەکیەوە.

سێیەم، شکستە لە روى ئابوریەوە، سەرچاوەى سیاسەت و مانەوە ئابورییە، دەوڵەتان لە ستراتیژى سیاسیاندا گرنگى بە پەرەپێدانى ئابورى و بەهێزکردنى پیشەسازى و کشتوکاڵ و بواره‌کانی دیکه‌ ده‌ده‌ن، بەڵام دەسەڵاتى سیاسى لە هەرێمى کوردستان  کارى لەسەر کۆنترۆڵکردنى سەرچاوەکانى ئابورى  کرد لەپێناو مانەوەى خۆى.

خەباتى سیاسى  گۆڕان دواى گەڵاڵەبونى بیرۆکەى چاکسازى دەستپێدەکات، چاکسازى لەسەر بنەماى  تێگەیشتن لەوەى ئەم ئەزمونە شکستى هێنا. لە دروستبونى گۆڕانەوە زۆرانبازیەکى بەهێز هەیە لە نێوان دو بەرەدا. بەرەى یەکەم، پێکدێت لە پارتى و یەکێتیش هەمیشە ئاسانکارى بۆ کردوەو پشتیوانى بوە. ئەم بەرەیە درێژە پێدەرى ئەم سیستەمەیە کە نغرۆیە لە گەندەڵى و بۆ بەرژەوەندى دەستەبژێرێکى دیاریکراوە. ئازادیە سیاسى و مەدەنیەکان بە بەردەوامى پێشێل ئەکات. بەرەى دوەم، ئەیەوێت گۆڕانکاریەکى ریشەیی لە سیستمى سیاسى و ئابورى و کۆمەڵایەتیدا لە کوردستاندا بەدى بێنێت، لە رێگەى گۆڕانکارى لە دامەزراوەکاندا، لە رێگەى روانین بۆ حکومڕانى و دەوڵەتدارى لەسەر بنەماى هاوڵاتى بون و بونى حوکمى یاسا. له‌به‌رئه‌وه‌ به‌رنامه‌ی سیاسی و ئابوری و کۆمه‌ڵایه‌تی بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان ته‌نیا رێگه‌ی ده‌رچونه‌ له‌م شکسته‌ و هه‌نگاونان به‌ره‌و‌ گۆڕانکاری ریشه‌یی له‌ کوردستاندا.

* ئه‌و گۆڕانکارییانه‌ی چاوه‌ڕوان ده‌کرا لەڕێگەى په‌رله‌مانەوە وه‌ك پێویست جێبه‌جێ نه‌کران. ئەزمونى بزوتنەوه‌ی گۆڕان لەگەڵ پارتى و یەکێتى هەندێک لە کۆنە ئۆپۆزسیۆنەکانیش تاڵ بو، هەوڵەکان بە دورخستنەوەى گۆڕان لە لایەن پارتیەوە شکستى پێهێندرا، دواى بونەوە بە ئۆپۆزسیۆن، جارێکیتریش رێگە چارە هەر گرتنەبەرى خەباتى په‌رله‌مانیە؟ ئەگەر بەڵێ بۆچى؟

هۆشیار عومه‌ر عه‌لی: بزوتنەوەى گۆڕان  ئامانجى زۆر گەورەى پێکاوە. یەکەم، دیموکراتیزەکردنى بیرى ئینسانى کورد. روانینى تاکەکان بۆ کۆمەڵگە، بۆ سیاسەت، بۆ مافەکانى خۆى. ئەگەر بەراوردى بکەیت بە قۆناغى پێش دروستبونى گۆڕان، گۆڕان لەم روەوە رۆڵى سەرەکى گێڕاوە. دوه‌م، سەندنەوەى شەرعیەت لە یەکێتى و پارتى، کە پێشتر بەبێ هیچ رکابەرێک حوکمیان ئەکرد. لە سلێمانى حکومەتێکى تاک حیزبى شمولى هەبو، لە هەولێریش حکومەتێکى تاک حیزبى شمولى هەبو. لێرەوە قۆرخکاریی لەسەرجەم کایەکانى ژیانى سیاسی و ئابوری و حکومه‌تدا کرابو، شکێنرا. سێیه‌م، دەسەڵاتى سیاسى لە هەرێم کە ئێستا لە شکستێکى گەورەدایە، ئەم شکستە پێشتریش هەبوە، گۆڕان توانى ئەم شکستە دەربخات و پیشانى خەڵکى کوردستانى بدات.

ئەمانە ئامانجى گەورەن بۆ گۆڕان لە رویی مێژوییەوە کۆمەڵگەى ئێمەیان لە قۆناغێکەوە گواستەوە قۆناغێکى دیکە. ئەوەى گرنگە ئەم سیستەمە تەنها لە چاوى ئێمەوە شکستى نەهێناوە، بەڵکو لە چاوى کۆمەڵگەى نێودەوڵەتیشەوە شکستى هێناوە، بەتایبەت ئەمەریکاو بەریتانیاو ئەڵمانیا و فەڕەنسا. تایبەت بە داخستنى پارلەمان و دەرکردنى وەزیرەکانى گۆڕان لە حکومەت. ئێمە لە ژورى پەیوەندیە دیبلۆماسیەکان لە رابردو هەوڵى زۆرمان ئەدا تا ئەو پایەمە بگەیەنین بە دونیا کە ئەوان ئەیانەێ پارلەمان پارلەمانێکى کارتۆنى بێت، بەڵام وەک پێویست بڕوا نەئەکرا. دواى ئەوەى کودەتا بەسەر پارلەماندا کرا، دیبلۆماتکارى فەڕەنسى هەبو ئەیوت ئێمە ناتوانین بۆ وەزارەتى دەرەوە لە پاریس رونى بکەینەوە کە چۆن سەرۆکى پارلەمانى وڵاتێک ئەتوانێ بچێت بۆ لەندەن و برۆکسل و بەرلین، بەڵام ناتوانێ بچێت بۆ پایتەختى هەرێمەکەى خۆى. چونکە هیچ وشەیەکم نیە لە بیرو دونیابینى ئێمە ئەمەى پێ رون بکەینەوە.

ئەو هەنگاوەى پارتى دیموکراتى کوردستان بەرامبەر گۆڕان و پارلەمان ناى، دە بۆ پانزە ساڵ دۆسیەی کوردی له‌ روی نێوده‌وڵه‌تییه‌وه‌ بۆ بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان بردە پێشەوە، چونکە ئەوەى رویدا حەقیقەتى ئەو ململانێیەی بۆ جیهان سەلماند کە  لەنێوان بەرەى گۆڕان و بەرەى پارتى و یەکێتیدا هەیە.

په‌رله‌مان بۆیە پەکخرا، چونکە ئەیویست په‌رله‌مانێک بێت خاوەنى ئیرادەو بڕیار بێت و نوێنەرایەتى خەڵک بکات. ئەمەش ته‌نیا ئازایەتى گۆڕان نیە، بەڵکو پەیوەندى بەو جۆرى شەرعیەتەوە هەیە کە ئێمە هەمانە، جیا لەو جۆرى شەرعیەتەى پارتى و یەکێتى هەیانە، بە تایبەتى پارتى. هى ئەوان شەرعیەتێکە ئیش لەسەر رابردو ئەکا، هى ئێمە شەرعیەتێکە ئیش لەسەر داهاتو ئەکات. هى ئەوان شەرعیەتێکە پشت بە بەکارهێنانى هێز و ترساندن ئەبەستێ ئێمە شەرعیەتێکە پشت بە کرانەوەى کۆمەڵگەو دەنگى هاوڵاتیان ئەبەستێ. شەرعیەتى ئەوان پشت بە شۆڕش ئەبەستێ، شەرعیەتى ئێمە پشت بە خەباتى پارلەمانى و شەرعیەت هه‌ڵبژاردن ئەبەستێ.

* ئەگەڕێمەوە سەر خاڵێک، دیموکراتیزەکردنى بیرى ئینسانى کورد، مەبەست چیە لە دیموکراتیزەکردنى بیرى ئینسانى کورد؟

هۆشیار عومه‌ر عه‌لی: بزوتنەوەى گۆڕان لە رێگەى روانین لە ئەزمونى وڵاتانى پێشکەوتو، بیرو فەلسەفەى سیاسى و روانین بۆ کۆمەڵگە و پرۆسەى حوکمڕانى خۆى لەسەر بنەماى بیرى کۆماریخوازى بنیاد ناوە. واتە جەختکردنەوە لەسەر گرنگى دامەزراوەکان، نەک تاکە کەسەکان. ئه‌مه‌ش له‌ رێگه‌ی دیموکراتیزەکردنی بیری هاوڵاتیانی کوردستان. ئه‌مه‌ش روانینی ستراتیژی نه‌وشیروان مسته‌فا ئه‌مین بو بۆ گۆڕانکاری که‌ له‌ دامه‌زراندنی بزوتنوه‌ی گۆڕان-دا جێبه‌جێی کرد. نەوشیروان مستەفا دەیزانی ئازادی بە میرات لە باوک و دایکەوە بۆ کوڕ و کچ نامێنێتەوە، بەڵکو ئازادی مافێکە کە هەمو جیلێک و هەمو کەسێک دەبێت رۆژ دوای رۆژ بجەنگێت لە پێناو بەدەستهێنان و چەند هێندەش تێکۆشان بکات بۆ پاراستنی. گۆڕانکاری ریشەی لە جڤاتی کوردیدا زەرورەتێک بو کە تێدا هاوڵاتی خۆی بە خاوەن ماف و ئازادی بزانێت تاکو بەرەو کۆمەڵگەیەکی هاوچەرخ بڕۆن. تێدا هاوڵاتیان مافە سیاسی و ئازادییە مەدەنیەکانیان، مافی ژیان، ئاسایش و کەرامەتی خۆیان بزانن و بە ئاگابن کە سەرچاوەی شەرعیەتی دەسەڵات رەزامەندی خەڵکە لە چوارچێوەی گرێبەستێکی کۆمەڵایەتیدا. لە نائامادەیی هاوڵاتی دیموکراتیدا دیموکراتیزەکردنی سیستەمی سیاسی کارێکی ئاسان نییه‌. ئه‌مه‌ش نهێنی به‌رده‌وامی و مانه‌وه‌ی بزوتنوه‌ی گۆڕانه‌.

* دیموکراتیزەبونى بیرى هاوڵاتیان لە مومارەسەکردنى مافێکى دیموکراتیدا کە دەنگدانە، رەنگ ئەیاتەوە، دواى روداوەکانى (12) ئۆکتۆبەرى (2015)، کاتێک بە هێز مامەڵە لەگەڵ دەنگى شەرعى هاوڵاتیاندا کرا، خەڵک نائومێد بون لە دەنگدان و لە په‌رله‌مان، ئەم نائومێدیە لە چیەوە سەرچاوە ئەگرێ؟

هۆشیار عومه‌ر عه‌لی: پارتى دیموکراتى کوردستان پارلەمانى پەکخست و رەوشى ئابورى کوردستانى والێکرد، بە دو مەبەست:

یەکەم، ئەوەى خەڵکى کوردستان هیواو ئومێدو باوەڕیان بە پرۆسەى هەڵبژاردن و دەنگدان نەمێنێ. چونکە ئەوە خاڵى لاوازى ئەوانە. دوەم، ئەوان لە پڕۆژەى ئابورى سەربەخۆ و دەسگرتن بەسەر نەوتدا ئامانجیان ئەوە بو، دو پایەی ئەساسى دەوڵەت کە ئابورى و سەربازیە کۆنتڕۆڵ بکەن و حوکمێکى نادیموکراتى هەمیشەیی دروست بکەن. بزوتنەوەى گۆڕان رۆڵێکى یەکلاکەرەوەى هەبو لە لەگۆڕنانى ئەو خەونەدا.

ئەزانین خەڵک پرسیاریان هەیە لەسەر ئەم بابەتە، فعلەن تاکتیک و ئەجێنداکانى دەسەڵات بۆ ئەوە بون باوەڕى خەڵکى کوردستان بە رێگا شەرعى و دیموکراسیەکان لەق بکەن. بەڵام دو شت زۆر گرنگە خەڵک ئاگادار بن، یەک، بەشدارى نەکردن لە دەنگدانا وازهێنانە لە مافێکى بنەڕەتى مەدەنى و سیاسى، دو، بەشدارى کردنە لە پیلانى بە دیکتاتۆرى بردنى پرۆسەى حوکمڕانى لەهەرێمى کوردستاندا.

سەرەڕاى هەمو کەموکوڕیەک و سەرەڕاى ئەو قەیرانە ئابوریەیی بەرۆکى سەرجەم هاوڵاتیانى گرتوە. باشترین رێگا سور بونە لەسەر میکانیزمە دیموکراتیەکان. گرنگە بزانین ئەمە تەنها ململانێ نیە لەسەر گۆڕینى سیستم و دامەزراوە. بەڵکو ململانێیە لەسەر دامەزراندنى په‌رله‌مانێک بتوانێ کار بکات، هەروەها دامەزراندنى حکومەتێکە وەڵامدەرەوەى داواکارى خەڵک بێت و بەدبهێنەرى پێویستیەکانیان بێت. بۆ ئەوان پرسى شەخسى و پرسى دەیان ملیار دۆلارو بەرژەوەندى گەورەیە، بۆیە بە بڕواى من باشترین وەڵام بۆ ئەو کەسانەى کوردستانیان خستۆتە ئەم شکستە قوڵەوە، ئەوەیە هاونیشتمانیان دەنگ بدەن.

* تا چەند سیاسەتى نێودەوڵەتى لە ناوچەکە یارمەتیدەرە لەسەرخستنى خەباتى سیاسى گۆڕان-دا، ئایا ململانێ و کێشەو دابەشبونەکان لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاستدا دەرفەتەکانى سەرکەوتنى گۆڕان کەم ناکەنەوە؟

هۆشیار عومه‌ر عه‌لی: جیاوازى روانینى ئێمە لە لایەنەکانى تر ئەوەیە، ئەوان پێیان وایە ئەم میللەتە وەک مناڵ ئەبێ بەخێوى بکەیت و چاودێرى بکەیت، میللەتێک نیە بتوانێ سیستەم بنیاد بنێ و ئازاد بژى. ئێمە بە پێچەوانەوە پێمان وایە میللەتى ئێمە رێژەیەکى زۆر لە دانیشتوانى گەنج و خوێنەوارە، لە مافەکانى خۆى تێئەگات ئەتوانێ وڵاتێکى دیموکراتى بنیاد بنێ.

په‌یوه‌ست بە بونى ئێمە لەناو نەخشەى سیاسى رۆژهەڵاتى ناوەڕاستدا کە چەقى ململانێ و چەندین گرفتى قوڵە، هەروەها بونمان وەک بەشێک لە عێراق، بیانو نیە بۆ ئەوەى حوکم و کۆمەڵگەیەکى دیموکراتى بنیاد نەنێین. نمونەى ئەم وڵاتانەش لە دنیادا زۆرە لەوانە تایوان وەک بەشێک لە چین کە هیچ وڵاتێک دانى پیانەناوە، بەڵام هەرێمێکى دیموکراتیەو خاوەنى ئەزمونێکى دیموکراتین.

دواتر ئێمە وەک  گەلێک کە بەردەوام ژێر دەستە بوین، بەراورد بە عەرەب و تورک و فارس جیاوازیمان زۆرە. چارەنوسى ئێمە بەسراوەتەوە بە ئیرادەى  خەڵکى کوردستانەوە بۆ بەردەوامیدان بە خەبات لەپێناو ئازادى و بەدیهێنانى مافەکانمان، نەک هیچ شتێکى دیکە لە ناوچەکە. ئەگەر بتوانین حوکمڕانیەکى دروست بنیاد بنێین.

* روانینێکى باو هەیە، پێیوایە لەنێوان چوار دراوسێ کە لە روى دیموکراسى و پشتبەستن بە شەرعیەتى خەڵک و زۆر پرسى ترەوە، بارودۆخیان خراپە، جۆرێك لە وەهمە هەرێم پێیوابێ ئەتوانێ حوکمڕانیەکى دیموکراسى-په‌رله‌مانى بنیاد بنێ؟

هۆشیار عومه‌ر عه‌لی: من پێموایە پێچەوانەکەى راستە، بزوتنەوەى گۆڕان ئەوەى سەلماند ئێمە وەک خەڵکى باشورى کوردستان ئەتوانین حوکمڕانیەکى دیموکراسى دروستبکەین، و ئێستا هەمو هاوڵاتیان بە دەنگدەرانى گۆڕان و حیزبەکانى دیکەشەوە، پێویستە ئەو حەقیقەتە بزانن، دواى هەشت ساڵ لە گفتوگۆکردن لەسەر شکستى شێوازى حوکمڕانى کوردستان، نەبونى دامەزراوە و بەنیشتمانى نەکردنى هێزەکانى پێشمەرگە و ئاسایش و پۆلیس و هەتا دوایی، کە راستەخۆ ئەو شکستانەى بەسەر کوردستاندا هاتوە پەیوەندى بەوەوە هەبوە کە شەخسێک و دو شەخس و سێ شەخس بتوانن هێزو ئاسایش کۆنترۆڵ بکەن. لە روى ئابورییەوە ئەوەى کە ئێستا هاوڵاتیانى کوردستان نان نیە بیخۆن پێویستە بزانن سەرجەم ئەو پارەو کەلوپەلانەى لەلاى بەرپرسان و دەسەڵاتدارانى هەرێم کەڵەکە بوە لە گیرفان و حەقى خەڵک براوەو خوراوە.

خودی دیموکراتیزەبون لەسەر چوار ئاست ئەکرێ روبدات؛ ئاستێک گەشەى ئابوریە، کە ئەمە ئەوروپاو ئەمەریکا بەو رێگایە رۆیشتن دواى شۆڕشى پیشەسازى و شۆڕشى فەڕەنسى. شێواێکى دیکەیان گۆڕینى سیستەمە لە  روى ستڕاکچەرەوە، ئاستێکى ترى دیموکراتیزەبون پێى ئەوترێ دیموکراتیزە بون لە خوارەوە کە هاوڵاتیان لە رێگەى بزوتنەوە کۆمەڵایەتى و کلتوریەکانەوە فشار ئەکەن بۆ گۆڕانکارى، ئاستى چوارەم دیموکراتیزەکردنە لەسەرەوە، کە له‌سه‌ر بنه‌مای روئیاو دونیابینی دیموکراتی سه‌رکرده‌ سیاسییه‌کان هەیە، وڵاتەکە بەرەو دیموکراتى ئەڕوات.

ئێستا لە کوردستان میللەت بە لایەک و حوکمڕانان بە لایەک، کە حوکمڕانان نەیانتوانیوە گۆڕانکاریەک بە ئاڕاستەى دیموکراتى بەدیبێنن، بۆیە لە ململانێکى قوڵدان لەگەڵ هاونیشتمانیان. لە رابردودا گۆڕان لەڕێگەى ئەزمونە پەرلەمانیەکەو خودى د. یوسف محەمەد سەرکەوتنى گەورەیان تۆمارکردوە، ئەم شکستەى سەپێنراوە کاتیەو کۆتایی دێت. ئەوەى کۆتایی نایەت خەباتى په‌رله‌مانى و مەدەنیە، بۆیە ئەم میکانیزمە بۆ گۆڕان نەک کۆتایی نەهاتوە بەڵکو هێشتا لەسەرەتاداین و خەڵکى کوردستان ئەم سەرکەوتنە بە چاوى خۆى ئەبینێت.

* لەسەر ئاستى پەیوەندیەکانى دەرەوەو دیبلۆماسى، سەرۆکایەتى پارلەمان لە ماوەى رابردودا توانى چى بکات؟

هۆشیار عومه‌ر عه‌لی: دواى هاتنە پێشەوەى پرسى گۆڕینى سیستەم لە سەرۆکایەتیەوە بۆ په‌رله‌مانى، لە هەرێمى کوردستاندا گرژیەک دروست ببو، ئەوکات مەسعود بارزانى دو ساڵ بۆ ماوەى سەرۆکایەتیەکەى درێژکرابوەوە، واتە دە ساڵ سەرۆکى هەرێم بو. ئامادەیشى تیانەبو ئەو پۆستە بەجێبهێڵێت، بە بیانوى شەڕى داعش.

حەزدەکەم ئەوە بڵێم، ئەزمونى ئەو وڵاتانەى بە ئاڕاستەى دیموکراسى ئەڕۆن، لە حوکمێکى نادیموکراتى و دیکتاتۆریەوە کاتێك سیسته‌مى سەرۆکایەتیان هەڵبژێردراوە تەمەنى ئه‌و سیسته‌مه‌ شەش ساڵ بۆ حەوت ساڵ بوە و دواتر گەڕاوەتەوە بە ئاڕاستەى دیکتاتۆرى. لە کاتێکدا سیستەمى پارلەمانی، کە لە دنیادا ئەزمون کراوە لانى کەم حەفتا بۆ هەشتا ساڵ به‌رده‌وام ده‌بێت، واتە حەفتا بۆ هەشتا ساڵ سیسته‌می دیموکراسی به‌رده‌وام ده‌بێت. له‌ کاتێکدا پاش (2003) و روخاندنی رژێمی به‌عس کورد، له‌ ناویشیاندا مه‌سعود بارزانی و جه‌لال تاڵه‌بانی پێداگر بون له‌وه‌ی که‌ ده‌بێت سیسته‌م په‌رله‌مانی بێت له‌ عێراقدا نه‌ك سه‌رۆکایه‌تی، چونکه‌ سه‌رۆکایه‌تی دیکتاتۆری به‌رهه‌مهێنا. بڕوانه‌ تونس و میسر و یه‌مه‌ن و سوریاش هه‌مو سیسته‌می سه‌رۆکایه‌تیان هه‌یه‌و هه‌مو دیکتاتۆریین. لە کوردستاندا ئێمە بەم ئاڕاستەیە ئەڕۆیشتین، بزوتنەوەى گۆڕان هات رێگرى لەمە کرد.

هەوڵەکانى بردنى سیستمى حوکم بە ئاڕاستەى سەرۆکایەتى تاکەکەسى زۆر پێش دروست بونى لیستى گۆڕان و بزوتنەوەکەش لە ئارادابون، لەو کاتەوە کە هاتن رەشنوسى دەستورێکیان هێنا کە بەبەرگى سەرۆکایەتیەکەى مەسعود بارزانى دورابو، ئەو پۆستەش هەر بۆ ئەو دانرابو، گۆڕان ئەم پڕۆژەیەی ڕاگرت. ئەو پڕۆژەیەیی پارتى بە دیارى کراوى هەیبو بۆ ئەوەى کوردستان بەرەو دیکتاتۆرى ببات، لەسەر بنەماى لاسایی کردنەوەى  ئەزمونە سیاسیەکانى وڵاتانى کەنداوى عەرەبى، بۆ دامەزراندنى دەسەڵاتى بنەماڵەیی.

پارتى لەم حەقیقەتە تێگەیشتبو، نەک تەنها بۆ مەسعود بارزانى، بەڵکو شەڕى ئەوەیان ئەکرد دواى ئەویش درێژە پێدەرى ئەو دەسەڵاتە رەهایەی کوردستان بن و هەمو شتێک لەژێر دەستى ئەوانا بێت و هاوڵاتى نەتوانێ داواى مافى خۆشى بکات. کاتێك په‌رله‌مانیان په‌کخست، د. یوسف پرسى دیموکراتیزەکردنى کۆمەڵگەو سیسەتى هەرێمى کوردستان و ئابورى هەرێمى کوردستانى بردە دەرەوە، بەتایبەت بۆ ئەوروپا و بۆ برۆکسل کە یەکێتى ئەوروپاى لێیە.

ئەمە ئەنجامى گرنگى هەبو و یەکەم جاربو، ئەو باسەى لە ناوخۆدا هەبو لەسەر پێشێلکارى مافى مرۆڤ و رێگرى و دەستدرێژیەکان بۆ سەر ئازادى رۆژنامەوانى، لەسەر گەندەڵى و خراپى سیستەم. لەسەر دەستگرتن بەسەر سامانى گشتیدا. ئەم پرسانە برانە ناوەندە جیهانیەکان. بەزمانى ئەوان لە برۆکسل و بەرلین و لەندەن گەیەنرا. ئەنجامەکەشى ئەوەبو کاتێک مەسعود بارزانى چوە برۆکسل، ئەو پرسیارەى لێکرا روبەڕوى کاردانەوەیەکى وا بوەوە کە کۆتایی بە سەفەرەکەى هێنا و گەڕایەوە. لە کاتێکدا بڕیار بو گەشتێکى هەبێت بۆ چەندین وڵات. بەڵام لەیەکەم دیداریدا بۆى دەرکەوت ئەم ئەوروپایە ئەو ئەوروپایە نیە کە پێشتر مەسعود بارزانى ئەچو لازوگەزافى دیموکراسى و مافى مرۆڤ و مافى کەمینەکانى لێئەدا. ئەم ئەوروپایە ئەو ئەوروپایەیە کە ئەزانێ تۆ پەرلەمانت داخستوە، تۆ بە نادیموکراتى ماویتەوە، ئەزانێ تۆ خۆت سەپاندوە، لە دەرەوەى یاساو لە دەرەوەى پەرلەمان ئه‌مه‌ش ده‌ستکه‌وتی بزوتنوه‌ی گۆڕان و خودی د. یوسف محه‌مه‌ده‌.

* سەردانەکانى سەرۆکى په‌رله‌مان بۆ دەرەوە، گەیاندنى حەقیقەتى حوکمڕانى هەرێم بە کۆمەڵگەى ئەوروپا، چۆن خزمەت بە پڕۆسەى دیموکراسى و خەباتى په‌رله‌مانى دەکات؟

هۆشیار عومه‌ر عه‌لی: پێویستە ئەو رازە بۆ خەڵکى کوردستان بدرکێنم کە بزوتنەوەى گۆڕان، بە دیارکراوى نەوشیروان مستەفا ئەمین، ئەیزانى کە گۆڕینى سیستمى سیاسى ئەو کاردانەوەیەی پارتى بە دوایا دێت. واتە بە شەش مانگ پێش داخستنى په‌رله‌مان، ئێمە ئەو ئەگەرەمان لەبەرچاوگرتبو هەروەها چەندین ئەگەرى خراپتریش لە کودەتا بەسەر په‌رله‌ماندا، بەڵام نەوشیروان مستەفا بە لایەوە گرنگ بو ئەو شەڕە لە سەردەم و قۆناغى ئەودا بکرێ، لەبەر ئەوەى ئەو دەسەڵاتە رەهایەی کە پارتى هەیبو بەسەر سیاسەت و ئابورى کوردستان و لە (2005)ەوە یەکێتى نیشتمانى کوردستانى لەسەر سینیەک تەسلیمى پارتى کردبو، بە نەوشیروان مستەفا ئەمین ئەکرا. بە هاوکارى کەسانى تر لەناو بزوتنەوەى گۆڕان و بە دیاریکراویش ئەو ئەرکەى بە د. یوسف سپارد. رەنگە ئێستا نەتوانم باس لە رێژەى ئەو فشارانە بکەم کە لە ناوخۆ و لە ئاستى دەرەوەشدا لەسەر گۆڕان هەبون بۆ ئەوەى لەو پرسەیدا پاشەکشە بکات. بەڵام بابەتەکە بۆ گۆڕان پرسى پڕەنسیپ بو و بستێك پاشه‌کشه‌ی نه‌کرد.

هۆی ئه‌مه‌ش ئه‌مه‌یه‌: سێ بنەما هەیە کە بزوتنەوەى گۆڕان وەک بزوتنەوەیەکى سیاسى جیا ئەکاتەوە لە رێکخراوێکى خێرخوازى، ئەوانیش: یەکەمیان شەرعیەتى په‌رله‌مانیە، دوەمیان هەڵبژاردنە وەک سەرچاوەى شەرعیەت بۆ حوکمڕانى، سێیەمیان یاسایە، ئەگەر تۆ ئەم سیانە پێشێل بکەیت ئەبیت بە رێکخراوێکى خێرخوازى. ئێمە ئەمەمان بۆ ئەوروپى و ئەمەریکیەکان رون کردۆتەوە. بزوتنەوەى گۆڕان رێکخراوێکى خێرخوازى نیە، بەڵکو بزوتنەوەى گۆڕان پڕۆژەیەکى بەدیلە بۆ بەڕێوە بردنى وڵات و بۆ کۆمەڵگەو بۆ حوکمڕانى و بۆ دەوڵەتدارى.

* بۆچى گۆڕان دواى دورخستنەوەى لە حکومەت و په‌رله‌مان، نەکشایەوەو هەر ئەوکات سەرۆکى په‌رله‌مان دەستى لەکار نەکێشایەوە؟ دۆستەکانیشتان دەستخۆشى لە کشانەوەى ئێستا ئەکەن و گلەیی ئەوەیان هەیە کە درەنگە؟

هۆشیار عومه‌ر عه‌لی: بە دو هۆکار بزوتنەوەى گۆڕان ئەوکات ئەو بڕیارەى نەدا، یەک پارتى ئەوەى کردبو بە مەرج کە ئەبێت د. یوسف بگۆڕدرێ بە کەسێکى تر، ئێمە ئەمەمان رەتکردەوە، چونکە پێمانوابو پارتى مافى ئەوەى نیە دیارى بکات کێ ئەچێتە هەولێر یان ناچێ. دو، پارتى ویستى بەخەڵکى کوردستان بڵێ هەڵبژاردن و په‌رله‌مان هەبێ و نەبێ، من حوکمڕانى خۆم ئەکەم. بەڵام ئێستا کە ئەوان لەم شکستەیان، و خودى بارزانى لە دەرەوەى یاریەکەیە،و حەقیقەتەکان دەرکەوتن کە لە نەبونى په‌رله‌ماندا ئەم وڵاتە روبەڕوى چ کارەساتێک ئەبێتەوە. بەتایبەت بڕیاربو پێش داخستنى په‌رله‌مان دۆسیەی نەوتیش باسبکرێت و لێپرسینەوە لە وەزیرى سامانە سروشتیەکان بکرێ. ئەوان په‌رله‌مانیان داخست بۆ ئەوەى په‌رله‌مانێک نەبێت شەڕ بۆ هاوڵاتیان بکات.

 

* دو پارتى دەسەڵاتدار بە مەنتقى هێز هەم مامەڵەى لەگەڵ گۆڕان کرد، هەم ئێستاش بەهەمان شێوە لە رێگەى هێزەوە ئەیەوێت شەقام بێدەنگ بکات، دروشمی ئەمدواییەی خۆپشاندەران کۆتایی هێنان بو بەم دەسەڵاتە، مادام ئەوان بە هێز هاتون، ئەبئ بەهێز بڕۆن، لە دیدى ئێوەوە ئەم مەنقە بەچى وەڵام ئەدرێتەوەو چۆن مامەڵەى لەگەڵ ئەکرێت بۆ لەمەودوا؟

هۆشیار عومه‌ر عه‌لی: بزوتنەوەى گۆڕان باوەڕى بە بەکارهێنانى هێز نیە، بۆ بەرگرى لە خۆى نەبێت. نە لە ئێستا و نە لە ئایندەدا بزوتنەوەى گۆڕان باوەڕى بەوە نیە کە بەتوندوتیژى و بەهێز دەتوانى گۆڕانکارى بکەیت.

* بۆچى باوەڕتان بەوە نیە؟

هۆشیار عومه‌ر عه‌لی: چونکە ئامانجى ئێمە گۆڕانکاریە لە پرۆسەى سیاسى و ئابوری و دروستکردنى دامەزراوە، ئەمەش بە شەڕ بەدى نایەت. ئەگەر پەنابەرینە بەر تەندوتیژى، دوبارەکردنەوەى هەمان هەڵەى باوباپیرانمانە، کە پێیان وابو ئەگەر بەعس نەمێنێ، خەڵک ئەحەوێنەوەو وڵاتێکى خۆشگوزەرانمان ئەبێت.

* بەڵام خۆ گوتارى گۆڕانیش ئەو دیدوبۆچونەی لاى خەڵک خستۆتەوە، ئەگەر یەکێتى و پارتى نەمێنن ئیتر ئەم میللەتە ئەحەسێتەوە؟

هۆشیار عومه‌ر عه‌لی: نەخێر، ئێمە هەرگیز خۆمان نەبەستۆتەوە بەوەوە کە یەکێتى و پارتى نەمێنن، بە پێچەوانەوە ئێمە پێمان وایە بونى فرەیی حیزبى و فرەیی سیاسى، زەرورەتێکى سیاسیە، د. یوسف لە وتارەکەیدا باسی کرد. پەنابردن بۆ توندوتیژى یەکێتى و پارتیش بگۆڕێ سیستەمەکە ناگۆڕێ. دیکتاتۆرێکى دیکە دروست ئەکات بە شەرعیەتێکى نوێوە. پێویستە لەم بابەتەدا سەیرى ئه‌زمونی خۆشمان و وڵاتانى ناوچەکەش بکەین.

* رەخنەیەک هەیە، ئەڵێت؛ بزوتنەوەى گۆڕان نەئەبو سەرۆکایەتى په‌رله‌مان وەربگرێت، بەوپێیەی په‌رله‌مان جیهەتێکى تەنفیزى نیە، تەنها جیهەتى تەنفیزى ئەتوانێ گۆڕانکارى فعلى بەدیبێنێ، سەرنجتان؟

هۆشیار عومه‌ر عه‌لی: بزوتنەوەى گۆڕان لە دانوستانەکاندا بۆ پێکهێنانى حکومەت، وەک تاکتیکى دانوستان داواى جێگرى سەرۆکى حکومەتى کرد، بەڵام لە بنەمادا ئامانجى ئێمە وەرگرتنى پۆستى سەرۆکى په‌رله‌مان بو. چونکە پارلەمان دو ئەرکى هەیە، رۆڵێکیان نوێنەرایەتى کردنى هاوڵاتیە لەڕێگەى رێکخستنى کاروبارەکانى تایبەت بە تاکەکان، بە دەرکردنى یاسا. رۆڵى دوەمى چاودێرى کردن و لێپرسینەوەیە لە دەسەڵاتى جێبەجێکردن و تا وەرگرتنەوەى متمانە. ئەوەى گرنگە جەختى لەسەر بکرێتەوە ئەو گۆڕانکاریە بو لە شێوازى کارى په‌رله‌مانى، کە پارلەمانى کوردستان ئەتوانین بڵێین بۆ یەکەمجار پارلەمانى هاوڵاتیان بو نەک پارلەمانى حیزبەکان.

وەڵامێك بەجێ بهێڵە

تکایە لێدوانی خۆت داخڵ بکە
تکایە ناوت لێرە داخڵ بکە