چیا عەباس
گەورەترین شانازی کورد لە ساڵانی دواییدا بەرەنگاربونەوەی تێرۆریزم و دڕندایەتی و هەمەجیەتی داعش بو. ئەوە تەنها بەرەنگاربونەوەی هزرێکی ئاینی خوێنرێژی وەحشگەرا نەبو، بەڵکو بەرگریکردنیش بو لە نەتەوە و خاک و بەهاکانی مرۆڤ و ژیان، هەزاران شەهید و برینداری هێزەکانی پێشمەرگە و شەڕڤانان و گەریلا و تێکۆشەرەکانی تر ئەو راستیەیان سەلماندوە.
کێشەیەکی گەورەی ئەم سەردەمەی کورد ئەوەیە کە ئاسان نیە لە نێو زلهێزەکانی دنیادا کە تەحەکوم بەناوچەکەمان دەکەن نیەتی باش و گوماناوی و خراپیان بخوێنرێنەوە و لە یەک جیا بکرێنەوە و بەو پێوەرەش مامەڵەیان لە گەڵدا بکات، هەرچەندە ئەم تێکەڵاوبونە بۆتە واقیعێکی سیاسی ئەم سەردەمە، بەڵام ئەوەی ئەم هاوکێشەیە ئاڵۆزتر دەکات ئەو راستیەیە کە هێزە بنەرەتیەکانی کوردایەتی نایەنەوێت دیدگایەکی هاوبەشی رونیان بۆ رەوشی سیاسی ئێستای دنیا و ناوچەکە و ئایندەی نەتەوەکەیان هەبێت، بەهۆی ئەم پەرتەوازەییەشەوە نیەتە جیاکانی زلهێزەکانی دنیا و داگیرکەرکەران دەتوانن گورزی کوشندە لە کورد بوەشێنن.
قەدەری کورد وابوە دابەش کراوە و بەئەقڵیەتی دژایەتیکردن و شۆڤێنزمی نەتەوە داگیرکەرەکان و ناکۆکی خوێناوی مەزهەبەکان دەورە دراوە، لە گەڵ کۆتایی شەڕی سارد و لە ئاکامی وەڵامی توندی نێودەوڵەتی بۆ داگیرکردنی کوێت و دواتر روخاندنی رژێمی سەدام شەرعیەتی نێودەوڵەتی لە ناوچەکەمان لەلایەن زلهێزەکانی دنیاوە پشتگوێخرا، ئەمەش دەرفەتێکی بۆ هەناسەدان و هەڵساندن و بەدیهێنانی بەشێک لە مافەکانی کوردی رەخساند. خاڵی هەرە لاوازی ئەو دەرفەتە کا تا ئەم چرکەیەش رۆڵی زۆر گرنگی هەیە لەوەدایە کە کلیلی گۆرانکاری و روداوەکان بەدەست ئەو زلهێزانە و پاشکۆکانیانە لە ناوچەکەدا، روداوەکانی 31ی ئاب و بەزۆر لکاندنمان بە عێراقەوە و دژایەتیکردنی ریفراندۆم و کارەساتی 16ی ئۆکتۆبەر و لە ئێستاشدا عەفرین ئاماژەی حاشاهەڵنەگرن بۆ ئەو خاڵە لاوازە.
لە گەڵ ئەو واقیعە تاڵ و سەختەشدا، کوردی رۆژئاوا لە رۆژانی بەرخودان لە کۆبانێ و ئەو سەرکەوتنە مەزنانەی لە مەیدانی جەنگ و حوکمڕانی و سیاسەتدا بەدەستیان هێناوە بونەتە سیما بەرز و درەوشەوەکانی کورد لە دنیادا.
STEVEN A. COOK پسپۆری تایبەتی رۆژهەڵاتی ناوەراست و ئەفریکا لە کۆنسوڵی پەیوەندیە دەرەکیەکان لە نوسینێکیدا لە سەر هێرشەکانی تورکیا بۆ سەر عەفرین لە Atlantic Daily نوسیویەتی: لە سەدەی نۆزدەدا بەریتانیا، فەرەنسا و روسیا کارئاسانیان بۆ سەربەخۆیی یۆنان، سربیا، مۆنتیگیرۆ، بولگاریا، تونس و میسر کرد، ئەم وڵاتانە بەشێک بون لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی. لە ساڵی 1920 براوەکانی شەڕی یەکەمی جیهان عوسمانلیەکانیان ناچار کرد پەیمانی سیڤەر ئیمزا بکات، بەپێی ئەو رێکەوتنە هەریەک لە لوبنان، سوریا، ئوردون لە دەسەڵاتی عوسمانلی دابڕێنران، هەر بەپێی رێکەوتنەکە فەرەنسا زۆنێکی دەسەڵاتی لە بەشی باشوری رۆژهەڵاتی ئەنەتۆلیای پێدرا لە گەڵ دەسەڵاتی بەسەر سوریا و لوبناندا، ئیتاڵیەکان چەند ناوچەیەکی باشور و ناوەڕاستی ئەنەتۆلیایان وەرگرت کە ئەنتالیا و کۆنیای تێدا بو، یۆنان پرۆتۆکتۆرێکی لە سمیرنا (ئیزمیر) دروستکرد.
لە وەڵامی ئەم روداوانەدا مستەفا کەمال ئەتاتورک لە گەڵ سوپایەکی ناسیۆنالیستەکانی تورک هێزەکانی هاوپەیمانانیان دەرکرد و لە 29ی ئۆکتۆبەری 1923 دامەزراندنی کۆماری تورکیان راگەیاند.
وێڕای سەرکەوتنی ئەتاتورک و چەسپاندنی پێگەی تورکیا وەک هێزێکی ناوچەکە بەڵام تا دەهات متمانەی هێزەکانی ناوچەکە و تەنانەت هاوپەیمانانی تورکیا بە کڵتوری سیاسی تورکیا لاواز دەبو.
لە ماوەی 94 ساڵی رابوردودا سەرکردەکانی تورکیا جەختیان کردوەتەوە لەوەی کابوسی دوای کۆتایی شەڕی یەکەمی جیهان نابێت دوبارەببێتەوە، وێڕای هەوڵی زۆریان، بەڵام پێیان وایە نمونەی رۆژئاوا و بە بەشداری ئەمریکا مەترسیەکی جدی لە سەر تورکیا دروستکردوە.
بڕیاردەرانی سیاسەت لە واشنتۆن گرنگی تورکیا لە بنەڕەتدا لە مەوقعە جوگرافیەکەیەوە دەبینن، ئەم پێگە جوگرافیە زەرەرەشی بۆ تورکیا هەیە، بەتایبەت سنورێکی درێژی لە گەڵ وڵاتانی نائارام و پر کێشە و قەیران هەیە.
چاودێران بەسەرسوڕمانەوە گوێبیستی ئەردۆغان بون کاتێک لە ئۆکتۆبەری 2016 گومانی دەربارەی پەیمانی لۆزانی 1923 دەربڕی کە تێیدا سنورەکانی تورکیا دیاریکران.
جوگرافیا جەخت لە کێشەی ناسنامەی تورکیا دەکاتەوە، بێجگە ئەمەش کێشەی نەتەوەکانی تر لە تورکیا، بەتایبەت کورد و ئەرمەن کە گەورەترین پێکاهەتەی غەیرە تورکن لە ئەنەتۆلیا و پشتگیری بەهێزیان لە رۆژئاوا هەیە.
تورک بەدرێژایی سەدەی پێشو کێشەی گەورەی لە گەڵ لەرزۆکی پێگەی جوگرافیای تورکیا هەیە، لەو مێژوەشدا تورک دڵنیا نەبوە لە زلهێزەکانی دنیا، ململانێکانی ساڵانی دوایی لە سوریا ئەو هەستەی خەستتر کردوە.
ئەمەریکا بۆ زیاتر لە چوار ساڵی خواستی نەبو دەستێوەردان لە کوشتن و بڕینی سوریا بکات، تورک ئەم هەڵوێستەی ئەمریکای بەمەترسی لە سەر ئاسایشی خۆی دەزانی، کاتێک لە دوا مەتافدا ئەمریکا دوای کۆبانێ لە سوریا چالاک بو مەترسیەکانی سەر ئاسایشی تورکیا گەورەتر بون..
بێگومان دو دڵی تورکیا بۆ شەڕکردنی داعش وایکرد ئەمەریکا زیاتر لەگەڵ کوردەکان کاربکات. پێدەچێت ئێستا ئەمەریکا سیاسەتی خۆی بگونجێنێت لەگەڵ داوای تورکیا بۆ دروستکردنی زۆنێکی ئارام بە قوڵایی 30 کیلۆمەتر لە عەفرین، بەڵام تورکەکان متمانەیان بە ئەمەریکا نیە، چونکە واشنتۆن رۆڵی گرنگی لە کابوسی سەد ساڵەی تورکیا بینیوە.
دەبێت تورکیا لەم هێرشکردنەیدا بەرپرسیاریەتی خۆی لە چەند بوارێکدا بەیان بکات، وەک: لە گەرمەی کێشە و قەیرانی سوریادا تورکیا چاوی لە جییهادیستەکانی سەر بە قاعیدە داخست، زۆر دو دڵ بو لە شەرکردنی داعش، ئایا بۆ تورکیاش باشتر نیە بە نیەتێکی کراوە مامەڵەی کوردی وڵاتەکەی بکات لە بری زەبری مەچەک، هاوار هاوار و ریتۆریکی سەرکردەکانی تورکیا بۆ پشتگیریکردن لە هێرشەکە راستیەکە خوێنڕشتن بەدوایدا دەهێنێت. ( کۆتایی نوسینەکە)
دوای نزیکەی 95 ساڵ لە سەربەخۆیی تورکیا ئەردۆغان شەڕی ئەو ناسنەمەیەی گەرم کردوە. بێگومان ئەو ناسنامەیەی ئەردۆغان بۆ تورکیا مەبەستیەتی تێكەڵاوە لە هزری شۆڤینیزمی تورکی و هزری ئاراستە ئاینیەکەی حیزبەکەی.
لە سەردەمی ئەتاتورکەوە تا ئەم چرکەیە ئەمەریکا گەورەترین هێزی دنیا بوە کە دەوڵەتی تورکیای لە لێواری بەهێزبون و لاوازبوندا راگرتوە و رێگەشی پێنەداوە ناسنامەکەی یەکلایی بکاتەوەوە و بچەسپێنێت.
چەندین کودەتای سەربازی و جورعاتی یارمەتی دارایی و سەربازی بۆ تورکیا و رێگەپێدان گەورەترین سوپای لە ناتۆدا هەبێت و رێگریکردن لە قبوڵکردنی تورکیا وەک ئەندامی یەکێتی ئەوروپا و چەندین سیاسەتی تر دەیسەلمێنن ئەمەریکا و ئەوروپا تورکیایان وەک مقاشی ناو ئاگردان بەکارهێناوە.
وێڕای ئەوەی تورکیا ئەندامێکی گرنگی ناتۆیە و بەدەروازەی رۆژهەڵاتی ناتۆ ناسراوە، بەڵام هاوپەیمانەکانی لەو حلفەدا هیچکات وەڵامێکی جێگیر و رازیکەریان بۆ داواکاری و خواستەکانی تورکیا نەبوە، ئەمەش بەدەر لەوەی کێ لە ئەنکەرە حوکم دەکات. زیادە بۆ ئەمانەش وەک پرەنسیپێکی سیاسی نەگۆر ئەمەریکا هیچکات رێگەی نەداوە دۆستە زلهێزەکانی ناوچەکانی دنیا لە فەلەکی خۆیدا نەسوڕێنەوە و ئەوەندە باڵادەست بن تەحەکوم بە روداوەکان بکەن.
لە دوای هاتنی ئیسلامیەکان بۆ دەسەڵات لە تورکیا، لە سەردەمی ئەربەکانەوە تا ئەم ساتە، ئەمەریکاو رۆژئاوا حسابی حەسحەسێکی کەم متمانەیان بۆ تورکیا کردوە و بەو شێوازەش مامەڵەیان کردوە و تادێتیش متمانەی نێوان تورکیا لەلایەک و ئەمەریکا و ئەوروپا لەلاکەی ترەوە رو لە کزبون دەکات، تەنانەت چەند دەنگێکی ئەوروپی و ئەمەریکی دەبیسترێن کە داوای دەرکردنی تورکیا لە ناتۆ دەکەن.
بەپێی هەڵسەنگاندنی چەندین چاودێری نێودەوڵەتی هەوڵەکانی ئەردۆغان بۆ قورتاربون لە فەلەکی ئەمەریکا سەرەتای داڕماندنی دەوڵەتی نوێی تورکیا و دەسەڵاتی ئیسلامیە تێیدا.
یارمەتیەکانی ئەمەریکا بۆ کوردی رۆژئاوا، بەتایبەت پلانی بۆ دروستکردنی هێزێکی (30.000)چەکدار وەک گاردی سنورەکانی باکوری سوریا لە گەڵ تورکیا ئەردۆغان و رژێمەکەی هەراسان و هار کردوە.
هێرشی تورکیا بۆ سەر عەفرین لە کاتێکدایە کە پەیوەندیەکانی ئەو وڵاتە لە گەڵ ئەمەریکا و ئەندامانی ناتۆ و هاوپەیمانی دژی داعش لە خاڵی داڕمان و پچڕاندن نزیکبونەتەوە.
Jim Mattis وەزیری بەرگری ئەمەریکا دوای هێرشەکانی تورکیا بۆ سەر عەفرین رایگەیاند: “ئەوان پێش پەلاماردەنەکانیان ئێمەیان ئاگادار کردوە کە ئەوان ئەو کارە بەراوێژ لە گەڵ ئێمەدا دەکەن، ئێستا کاری لە سەر دەکەین”. ماتیس وتی: “تورکیا خەمی رەوای ئەمنی هەیە و تاکە ئەندامی ناتۆیە کە لە سنوری وڵاتەکەدا یاخیبونێکی چالاک هەیە. هاوکات ماتیس راشیگەیاند: ” ئەوان، (مەبەستی کورد و هێزە شەرکەرەکانی تر کە ئەمریکا پشتیوانیان دەکات) کاریگەری خۆیان سەلماندوە، هەزاران قوربانییان داوە، بینرا چۆن بەپشتگیری هاوپەیمانان خەلافەتی داعشیان لە سوریا دارمان”.
لە وەڵامی پرسیارێک دەربارەی خەمەکانی ئەمەریکا بۆ رەوشەکە ماتیس وتی: “زۆر بەئاگاین لێی و لە سەر ئاستی باڵا خەریکین … و کاری لە سەر دەکەین”.
ئەم هەڵوێستە ناڕون و مەتاتیەی ئەمەریکا کێشەی قەیرانی ناسنامەی تورکیا زیاتر ئاڵۆزتر دەکات.
تورکیا وەک ئەندامێکی ناتۆ لە بواری سەربازی و سیاسیەوە لە روسیا نزیک بۆتەوە. ئەم هەوڵەشی بۆ فشارکردنە سەر ئەمەریکا و رۆژئاوا تا بەدەنگ داخوازیەکانیەوە بچن و رێگر نەبن لە سەپاندنی ناسنامەیەکی ناسیۆنالیزمی ئیسلامی بەرابەرایەتی ئەردۆغان. ئەگەر ئەردۆغان لەو باوەڕەدایە دەتوانێت لەم سەردەمەدا نێوان ئەو دو زلهێزە سەرپشکانە گەمەکانی خۆی بکات، ئەوا زۆر سەرکردە و هێزی تر پێشتر ئەوەیان تاقیکردۆتەوە و کەسیان بەسەلامەتی لێی دەرنەچون.
کورد بێجگە بەرگری سەربازی بوارێکی لەباری بۆ رەخساوە قەیرانی ناسنامەی تورکیا ورد و ژیرانە بۆ بەرژەوەندیەکانی بەکار بهێنێت، چونکە مێژوی سەد ساڵەی پێشوی تورکیا سەلماندویەتی تورکیا لەو گرێ کوێرە توندە وا زو دەربازی نابێت.
