چیا عەباس
هێزەکانی کوردستان سەرقاڵی ئامادەسازین بۆ هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، لەو پێناوەدا هاوپەیمانی و لیستی هاوبەشیان گرێداوە و کامپینێکی گەورەی میدیاش لە پشتیانەوە رەواجی بۆ دەکەن.
کەسێک شارەزای دۆخی عێراق و هەرێم نەبێت بەلایەنی کەمەوە ئینتباعێکی لا دروست دەبێت وەک ئەوەی هەڵبژاردنەکان لە ئەمەریکا یا سوید بەڕێوەدەچن و چاوەروانی زۆریان لێدەکرێت.
بۆ خۆم تێدەگەم هۆکاری گرنگ بۆ حزوری کورد لە بەغدا لە ناچاریەوەیە و لە گەڵ سیاسەتی ئەمەریکاو رۆژئاوا و وڵاتانی ناوچەکە دەگونجێت، کورد لە زۆر لاوە گەمارۆ دراوە، کەچی لە بری ئەوەی هێدی هێدی سنورەکانی تێکبدات زیاتر خۆی دەخزێنێتە نێو تەلبەندەکانی و سەمای قوتاربونێکی وەهمی بەرپا کردوە.
پرسیارە بنەڕەتیەکان ئەوەن تاکەی کورد ملکەچی ئەم ناچاریە بێت؟ چ زەماناتێکی بەهێزی بۆ ئایندە هەیە؟ بۆچی سەرەڕای ئەو ناچاریە کورد حزورێکی بەرنامە داڕێژراوی لە بەغدا نیە؟
بەندە و فەلەستینیەک لە قاهیرە
ساڵی 1973 بۆ بەشداریکردن بەناوی یەکێتی قوتابیانی کوردستان لە کۆنگرەی گشتی یەکێتی قوتابیانی یەمەنی باشور (جمهوریة الیمن الدیمقراطیة الشعبیة) روم لە عەدەنی پایتەخت کرد، لە رێگەی گەڕانەوە چەند رۆژێک لە قاهیرە مامەوە، رۆژێک لە چایخانەیەکی قاهیرە فەلەستینیەکم ناسی، پێدەچو پیاوێکی رۆشنبیر و بە ئاگا بو، کاتێک زانی من کوردی عێراقم وتی: دەزانی کێشەیەکی گەورەی ئێوە لە گەڵ حکومەتی عێراق ئەوەیە کە پلان و کارنامەتان بە چەند کەسایەتیەک لە حکومەتی عێراق گرێدەدەن، بۆ نمونە ئێوە چاوەڕوانی و هیوا لە سەر وەزیرێکی وەک عبد الستار جواد (وەزیری پەروەردە و کەسایەتیەکی ئەکادیمی و دۆستی کورد بو) هەڵدەچنن، ئەمە دادتان نادات، چونکە دەبێت ئێوە سیستەمەکە بناسن.
وتەکانی ئەو مرۆڤە ئێستاش وەک بەشێک لە واقیعی سیاسی کورد دەست بەکارن.
بۆچی بەرەو بەغدا؟
ئەم کەف و کوڵی هەڵچون و پەرۆشیە بۆ هەڵبژاردنەکانی بەغدا لەم رەوشەی ئێستادا نیشانەکانی سەرلەنوێ پەنابردن بۆ بەغداو دەستکردنەوەی سیاسیان پێوە دیارن. هەندێک لە هێز و کاراکتەرە سیاسیەکەنی کورد پاش 15 ساڵ لە روخاندنی سەدام هێشتا بەوەی لە بەغدا دەستیان کەوتوە تێر نەبون، تا دوێنێ سەرچۆپیان بۆ ریفراندۆم دەگرت، ئێستاش پێگە و پۆست و پارە و نەوت و هێزی چەکداری تایبەت و گرێبەستی چەوریان لە بەغدا دەوێت، بەغداش بەپێی بەرژەوەندیەکان وەک داشی دامە بەکاریانی هێناون. ئەمجۆرە گروپانە جارێکی تریش بەرێگەی هەڵبژاردنەوە چاویان لە بەغدا بڕیوە، سوپایەک لە کاندید و سێبەرە کاندیدیان بۆ رەشبەڵەکی هەڵبژاردن جۆش و خرۆشداوە.
بەشێکی تر لە هێز و سیاسەتمەدارەکان لە ئاکامی بێ ئومێدیان لە دەسەڵاتی کوردی و رەوشی ئاڵۆزی کوردستان مەبەستیانە لە بەغدا پێگە و دەسەڵات بەدەست بهێنن و وەک کارتێکی فشار لە سەر دەسەڵاتی هەرێم بەگەڕی بخەن. چەند ئەزمونێکی بەرچاوی رابوردو سەلماندویانە نوێنەرانی ئەم گروپانە نەیانتوانیوە رێگری جدی بن لە بەردەم پلان و خواستە نارەواکانی دەسەڵاتدارانی بەغدا، هەوڵەکانیشیان تەنها بە پینە و پەرۆکردن کۆتاییان هاتوە و هیچیان لە جەوهەری مەسەلەکان نەگۆڕیوە.
زۆر کەمن ئەوانەی بەقەناعەتەوە باوەڕیان بە تەوافق و کاری هاوبەش لەگەڵ بەغدا ماوە و لەو روانگایەوە ئومێدیان بەهەڵبژاردنەکان هەڵچنیوە.
سیستەمی حوکمڕانی بەغدا
بۆ باشتر تێگەیشتن لە سروشتی حوکمڕانی شیعە ئەم بابەتە دەخەمە بەرچاو،Dexter Price Filkins له نوسێنێکی چڕ و پردا لە 28ی نیسانی 2014 لە رۆژنامەی The New Yorker بهناونیشانی “چیمان له عێراق بهجێهێشت” بڵاوکراوەتەوە باس له سهردهمی حوکمڕانی مالیکی و یەکێک لە کاراکتەرە ناودارەکانی شیعە عیزهت شابهندهر دەکات، نوسیویەتی: عیزەت شابەندەر دۆستێکی دێرین و هاوپهیمانی پێشوی مالیکی، پێیوایه بهشێک له سێکتاریزمی سهرۆک وهزیران پراگماتیکی سیاسیه. کاتێک مالیکی و پهنابهرهکانی تر (عەبادی و شەهرستانی و جەعفەری) له ساڵی 2003 گهڕانهوه بۆ عێراق، ههر زو گهیشتنه ئهو دهرئهنجامهی که ناتوانن دهوڵهتێکی ئیسلامی دابمهزرێنن، چونکه دو پێکهاتهی تری عێراق جیاوازی بنهڕهتیان لهسهر سروشتی ئیسلام ههیه، وهک شابهندهر دهڵێت: “ئهو کهسانه که بهدرێژایی ساڵانێکی زۆر کاریان دهکرد و پلانیان دادهڕشت بۆ دهوڵهتی ئیسلامی کتوپڕ پرۆسهکهیان بهلاوهدا”.
سهرکرده تازهکانی عێراق روبهروی دو ئهگهر بونهوه، یهکێکیان بنیاتنانی دهوڵهتێک که پێکهاته و ئاینهکانی وڵاتهکه له سیستهمێکی دیموکراسیدا یهکبخات، بهڵام ئهمه رهچهتهیهکی بیانی بو، شابهندهر له درێژهی قسهکانیدا دهڵێت: “پێش 2003 چهند هزرێكی تایبهت بۆ ئیسلام حهرام بون، وهک دیموکراسی، ناسیۆنالیزم و هاوڵاتیبون. ئهم کهسانه کار لهسهر پرۆژهیهکی ناسیۆنالیزمی ناکهن، بهدرێژایی تهمهنیان شتی وایان نهناسیوه” شابهندهر بهردهوامه و دهڵێت: “لهبهردهم ئیسلامیهکان تهنها یهک ئهگهر ههبو که وهک سهرکردهی عێراق بیانهێڵێتهوه: “دورکهوتنهوه له پرۆژهی ئیسلامی و بژاردهکردنی پرۆژهی سێکتاریزم”.
ههروهها وتیشی نرخی مانهوهی سیاسی ئهمانه دوژمنایهتی و ترسێک بو که تا دههات گهوره دهبو، ئهرکی سهرکردهکانی سوننه ئهوهیه خهڵکی به شیعه بترسێنن و سهرکردهکانی شیعهش دهبێت ههمان شت بکهن، بهم شێوهیه بونی یهکێکیان رهوایی به بونی ئهوی تر دهدات”. ( کۆتایی نوسینەکە)
ئەوە بۆ پانزە ساڵ دەچێت ئەم ئەقڵیەتە لە بەغدا دەسەڵاتدارە، لەو ماوەیەدا دەرکەوتوە سەرکردایەتی سیاسی کورد لە بەرامبەردا هیچ دیدگا و پلانێکی هابەشی بۆ ئایندەی میللەتەکەی نە لە عێراق و نە لە سەر خاکەکەی خۆی نیە، چەمکی تەوافقیش ئیبداعێکی ئەمەریکی بو کە لە ئێستادا پوچەڵ بۆتەوە.
کورد و بەغدا
ئەگەر ئەم هەڵایەی هەڵبژاردن ئاماژەیەکی بەهێزی هەبێت ئەویش لاوازی و لەرزۆکی ئیرادە و ئەقڵیەتی سیاسی کوردە بەرامبەر عێراقێک کە کێشە و شەڕی مەزهەبی و تایفی نەک ئێستا، بەڵکو چواردە سەدەیە وێرانی کردوە و لە دەریایەکی خوێندا غەرقی کردوە، عێراقێک تا سەر ئێسک لە گەندەڵی و دزی و جەردەیی و مۆنۆپۆلکردنی دەسەڵات و بێسەروبەریدا تێوەگلاوە، عێراقێک لە دوای 1958ەوە کوردستان و کوردی وێرانکردوەو کوشتوە، عێراقێک هیچ مانا و بەهایەکی سەروەری و سەربەخۆیی نەماوە و بەریمۆت لە دەرەوەی سنورەکانی بەرێوە دەبرێت و …. تاد.
پاش شەست ساڵ (1958-2018) لە شەڕ و ماڵوێرانی و کیمیاباران و ئەنفال و تەعریب و تەنگهەڵچنین بە کورد و دەستەدەستی پێکردن پێی، کەچی هێزەکانی کوردستان بەپەرۆشیەوە رو لە پایتەختی مەرگ و ماڵوێرانکەر دەکەن.
ئەم بێئومێدی و غیابی دیدگا سیاسیە خاڵە هەرە لاوازەکانی کوردن کە لە سایەیاندا بەشداری هەڵبژاردنەکانی عێراق دەکات، چونکە بەو وەزعە و بەو نیەتە مەحاڵە کورد باشتر لە رابوردوی لە عێراق دەسکەوێت، بەتایبەت دوای کارەساتی 16ی ئۆکتۆبەر بەغدا بورغوی پەیوەندیەکانی لەگەڵ هەرێم زۆر توند باداوە و لە روی ئیقلیمی و نێوەدەوڵەتیشەوە داشی سوارە. هەڵبژاردنەکانی داهاتوش ئەگەر پێگەی کورد لاوازتر نەکەن ئەوا بەو پەرتەوازەیی و فرە گوتاریەوە دەیهێڵێتەوە.
پارتی خوازیار بو هەڵبژاردنەکانی عێراق دوای ئەوەی کوردستان بکرێت، وەک دەوترێت بەمەبەستی پیشاندانی هێز و پێگەی خۆی بو، ئەمەی بۆ نەچوە سەر.
لە ئاستی ستراتیژی نەتەوەییدا جێبەجێکردنی ئەو هاوکێشەیە کاریگەری هەستیاری دەبو، چونکە دەکرا هێزە کوردیەکان لەم دۆخە تازەیەی نێوان بەغدا و کورد لە “اضعف الایمان”یشەوە بێت لە سایەی ئاکامی هەڵبژاردنەکانی کوردستان رێکبکەوتنایە و بە دیدگایەکی هاوبەش رو لە بەغدا بکەن. ئێستا ئەو هێزانە کێبڕکێیانە کامیان لە بەغدا دەبێتە پاڵەوان و فریادڕەسی کورد و یەکەم زۆرنبازیشیان هەر لە ئێستاوە بۆ پارە و موچەیە.
خەیاڵپڵاویە چاوەڕوانی بکرێت دەسەڵاتدارانی بەغدا دوای هەڵبژاردنەکانی عێراق لە گەڵ هاوپەیمانیە جیاکانی کوردستان بەیەک زمانی سیاسی مامەڵە بکەن، بەڵکو لەگەڵ هەر هاوپەیمانیەکی براوە بەجیا مامەڵە دەکەن و چەند دەسکەوتێکیش دەدەن بەوانەی مەبەستیانە. ئەم پرۆسەیە رەوشی کورد زۆر دەباتەوە دواوە و خەتابارانی سەرەکیش هێزە کوردیەکانن، وەک دەڵێن خۆیان دانەوێڵەکەیان رۆکردوە.
بەشێک لە راستیەکانی واقیعی سیاسی ئێستا ئەوەیە لە مەقامی یەکەمدا کورد لە بەغدا دۆستی راستەقینەی نیە، دەسەڵاتداری حوکمڕانی کوردی خەمخۆر لە بەغدا بونی نیە، عێراق خاوەنی خۆی نیە و لە هەمو لایەکەوە تەحەکومی پێدەکرێت و ئەو لایانانەش راستگۆ لە گەڵ کورد دەرنەچون.
ئیتر چاوەڕوانی چی بین؟
عەرەب دەڵێت: فاقد الشيء لا یعطیە
بەشێک لە براوەکان چەند پۆستێک وەردەگرن، چەند نوێنەرێکی کورد گرفانیان چەورتر دەبن، پۆپۆلیستە کوردەکان بەهار دەهێننە سەر چۆکان، چەند پەرلەمانتارێکی کورد کۆشش و هەوڵ دەدەن ئەم سوننە و ئەو شیعە بۆ بڕگەیەکی باش لە یاسای بودجە و ناردنی موچە رازی بکەن، بۆیان نەکرا بایکۆت دەکەن.
ئاماژەکان دەڵێن حکومەتی ئایندە بەتەوافقی دروست ناکرێت، بەڵکو بەزۆرینە و کەمینە، شیعەکانیش بۆ چێژی خوێ چەند کوردێکی بێدەنگ یاخود گەندەڵی تێدەخزێنن، مادەی 140 دەمێکە نوزەی تێدا نەماوە، حەشدی شەعبی لە دوای کارەساتی 16ی ئۆکتۆبەرەوە کۆنترۆڵی زۆربەی ناوچە دابڕێنراوەکانی کردوە و بەردەوام چاو لە کورد سور دەکاتەوە، سەرجەم سەرانی شیعە ماوەیەکە بڕیارێکی دەستە جەمعیان داوە کە زۆر جیاواز لە جاران مامەڵەی کورد بکەن و …. تاد.
بەشداری کورد لە بەغدا روخساری دەسەڵاتدارەکانی بەغدا سپی دەکاتەوە، ئەوانیش بە ئاسانی بەدنیای دەرەوەی دەیفرۆشنەوە وەک ئاماژەیەک بۆ یەکپارچەیی عێراق و پابەندبونی کورد بە دەستور و حکومەتی فیدراڵیەوە، دنیای دەرەوەش جار بەجار دەستێک بەسەر شانماندا دەهێنن و ئافەرینێکمان لێدەکەن و لە ژێریشەوە تۆزێک گیرفانمان چەور دەکەن و چاوێکیشمان لێ سور دەکەنەوە. ئەمانە ئەو بازنە داخراوەنەن تێیدا دەسوڕێینەوە، کورد بەم سیانۆریانە نامۆ نیە و چەندین نمونەی بەڵگەدار دەیان سەلمێنن.
ئیتر چی دەمێنێت ئەوەندە نهێنی بێت تۆ و من نەیزانین؟
کورد و دەستور
دەڵێن کورد دەنگی بۆ دەستور داوە و دەبێت پێڕەوی بکات، زیاتر لە دە ساڵە ئەو دەستورە بەکارە، لەو ماوەیەدا گۆڕانکاری زۆر گەورە و بنەرەتی رویانداوە، دەسەڵاتدارانی بەغدا دەستور بۆ بەرژەوەندی خۆیان لە بێژنگ دەدەن، دەسەڵاتدارانی کوردستانیش لە ئێستادا کردویانەتە قبلەنامەی سەرگوزشتە و خواستە ئیداری و سیاسیەکانیان، لە گەڵ ئەوەشدا دەستور بەهانایانەوە نایەت. ئەم راستیە دەیسەلمێنێت “چروپری و جوانی داڕشتنی دەستور” لە عێراقی کەلاوەدا گرنگ نیە، ئەوەی گرنگە نیەتە.
لە عێراقدا نە دەستور و نە یاسا نەیانتوانیوە و ناشتوانن نەک نیەت داڕێژن، بەڵکو سنورێکی دیاریکراویشی بۆ دابنێن، چونکە نیەت شەرعیەتی مێژویی و ئاینی و مەزهەبی و شۆڕشگێڕی و کەسایەتی هەیەو ئەم چەمکانەش بەدرێژایی مێژو حوکمیان کردوە.
پاش 16ی ئۆکتۆبەر دەسەڵاتدارانی بەغدا نیەتی راستەقینەی خۆیان پیشانداوە، بۆیە کورد زۆر زیاتر لە جاران پێویستە بەجدی بکەوێتە خۆی.
لە گەڵ ئەو هەمو شتەشدا ئەگەر کورد بەهاوبەشی ستراتیژێکی نیشتمانی و نەتەوەیی بۆ بەغدا ئامادە نەکات، ئەوا بە هەمان وەتیرەی رابوردو و بەهەمان نەفەسی جاران لە دەروازەکانی بەغدا دەدات، بەلایەنی کەمەوە بەمجۆرە ئالودەبون بە بەغداوە سەرگەردانیەکی گەورەی تر بەسەر کوردا دێت. هەڵبژاردنەکان لەم دۆخەی ئێستای عێراق و هەرێمدا بۆ کورد تەڵەیەکە بەژیری دانراوە و دەشێت کورد زۆر بەئاگا بێت.
ناشێت لە بێ ئومێدی و غیابی دیدگای هاوبەشدا پەنا بۆ ئەوەی عەرەب وتەنی” الغریق یتشبث بالحشیشة” ببەین.