(سبەی):
رۆژی (6/5/2005)، لەسەروبەندی پێكهێنانی دامەزراوەی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان، نەوشیروان مستەفا ئەمین لە وتارێكدا كە لە سایتی ریفۆرمدا بڵاوكراوەتەوە، بەمشێوەیە دیدی خۆی لەسەر پڕۆژەیاسایەكی پارتی دیموكراتی كوردستان دەردەبڕێت كە بە مەبەستی پێكهێنانی ئەو دامەزراوەیە ئاڕاستەی یەكێتی نیشتمانی كردبو، دەنوسێت؛ (پڕۆژەكەی پارتی داوا ئەكا سەرۆكی هەرێم بۆ (4) ساڵ هەڵبژێرێ و ئەشێ بۆ (2) جاریش هەر جارەی بۆ (4) ساڵ هەڵبژێردرێتەوە. هەمو كەس ئەزانێ پاڵێوراوی سەرۆكی هەرێم بەڕێز مەسعود بارزانییە، واتە لە ئێستاوە داوای (12) ساڵ سەرۆكایەتی ئەكەن بە هەمو ئەو دەسەڵاتانەی بۆیان داناوە)، نەوشیروان مستەفا ئەمین دەشنوسێت، (بە خوێندنەوەی پرۆژە یاساكەی پارتی ئەوە دەردەكەوێت كە ئەوان سیستمی سیاسی سەرۆكایەتیان گەرەكە و ئەیانەوێت ئەو جۆرە سیستمە لە كوردستان دابمەزرێت).
ئێستا (12) ساڵ بەسەر ئەو وتارەی نەوشیروان مستەفا تێپەڕ دەبێت، تەواوی ئەو هۆشدارییانەی لەسەر دامەزراوەی سەرۆكایەتی و دیاریكردنی سیستمی حكومڕانی هەرێم خستبونیە ڕو، وا دەرچو، مەسعود بارزانی پاش (12) ساڵ مانەوە، ئینجا كورسی سەرۆكایەتی جێهێشت و بۆ ماوەیەكی كاتی تا هەڵبژاردنی داهاتو دەسەڵاتەكانی بەسەر دامەزراوەكانی ئەنجومەنی وەزیران و پەرلەمان و ئەنجومەنی دادوەریدا دابەشكرا، ئەوەی بە چارەسەرنەكراوەی ماوەتەوە كێشەی سیستمی حكومڕانیی هەرێمە، كە تائێستا نازانرێت یاسای ژمارەی یەكی ساڵی (2005) هەموار دەكرێتەوە یاخود دەستور ئەو كێشەیە یەكلا دەكاتەوە، یاخود یاساكە وەك خۆی دەمێنێتەوەو سەرۆكی داهاتوی هەرێم مومارەسەی تەواوی دەسەڵاتەكانی دەكات.
پرەنسیپی جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان، بەو شێوەی كە ئێستا لە وڵاتانی دنیا گەشەی سەندوە و لەنێو یاسا بنچینەیییەكاندا جێگەی خۆی كردۆتەوە، بیرۆكەی بیرمەندی گەورەی فەرەنسی “مۆنتسكیو”یە. كاریگەریی ڕاستەوخۆی تیۆریی ئەم بیرمەندە لە دیاریكردنی جۆری پێڕەوی سیاسیی وڵاتان بەدی دەكرێت. هەندێ پێڕەوی سیاسیی وڵاتان، بە دابەشكردنی یەكسانیی سەروەری و فەرمانڕەوایی لە سێ دەسەڵاتی دادوەری، یاسادانان و جێبەجێكردن، بەرەو جیابونەوەی ڕەها هەنگاویان ناوە، تا بە گوتەی خۆیان ئازادی و ئاسایشی وڵات دابین بكەن .بە واتایەكی تر، پێویستە راگرتنی باڵانسی هێز، لە چوارچێوەی جیاكردنەوەی رەهای دەسەڵاتدا بدۆزرێتەوە وەك لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا هەیە. هەندێكی تر پێیان وایە كە جیاكردنەوەی ڕەهای دەسەڵات، نە پراكتیكییە و نە لە بەرژەوەندیدایە، چونكە دەستنیشانكردنی سنوری نێوان دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێكردن كارێكی ئەستەمە. بۆیە، تا ڕادەیەك باوەڕیان بە هاریكاریی نێوان دەسەڵاتەكان، یان بە واتایەكی تر جیاكردنەوەی ڕێژەییی دەسەڵات هەیە وەك لە سیستەمی پەرلەمانی راستەقینەدا دەردەكەوێت.
فۆڕمی سیاسی و حكومڕانی لە هەرێمی كوردستان دیاری نەكراوە و لەنێوان لایەنە سیاسییەكاندا جیاوازیی را و بۆچون هەیە، لەم بەرنامەیەدا ئاماژە بە تایبەتمەندیی سیستەمە سیاسییەكان دەكەین، لەگەڵ گرنگیدان بە سیستەمی پەرلەمانی وەك شیاوترین سیستەم بۆ هەرێمی كوردستان.
جۆرەكانی سیستەمی سیاسی
یەكەم: سیستەمی پەرلەمانی
سیستمی پەرلەمانی بەرونی پرەنسیپی هاوكاری و هاوسەنگی لە نێوان دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێكردندا ڕەچاو كردوە، ئەم دابەشكارییەی دەسەڵات و ڕۆڵپێدانی تەواوی دامەزراوەكانی وڵات وادەكات بەشداریی سیاسی و بەرپرسیارێتی و چاودێریكردن و پاراستنی مافی تەواوی چین و توێژەكانی كۆمەڵگەو كەمینەكان دەستەبەربێت،
گرنگرترین بنەماكانی سیستەمی پەرلەمانی بریتین لە:
- هاریكاری و هاوسەنگی نێوان دەسەڵاتی جێبەجێكردن و یاسادان و لێك جیاكردنەوەی نەرمی دەسەڵاتەكان.
- دوانەی دەسەڵاتی جێبەجێكردن، واتە دەسەڵاتی جێبەجێكردن پێك دێت لە ئەنجومەنی وەزیران و سەرۆكایەتی كۆمار یان مەلیك.
- حكومەتێكی بەرپرس لەبەردەم پەرلەمان، بەو واتایەی كە حكومەت متمانە لە پەرلەمان وەردەگرێت و بەرپرسیاریشە لە بەرامبەریدا واتە پەرلەمان دەتوانێت لە رێگەی میكانیزمەكانی چاودێریكردن پرسیارو پرساندن و لێسەندنەوەی متمانەو هەمو رێكارێكی دی پەیوەست بە بەرپرسیاریەتی سیاسی بەرامبەر حكومەت بگرێتە بەر.
دوەم : سیستەمی سەرۆكایەتی
سەرۆكی وڵات راستەوخۆ لەلایەن خەڵكەوە هەڵدەبژێردرێت و سەرۆكی حكومەت بونی نییە، واتە دەسەڵاتی جێبەجێكردن لە یەك شەخسدا بەرجەستە دەبێت كە ئەویش سەرۆكی وڵاتە. لەم جۆرە سیستمەدا وەزیرەكان بەرپرسن بەرامبەر سەرۆك نەك پەرلەمان، لەهەمانكاتدا وەزیرەكان لەلایەن سەرۆكەوە دیاری دەكرێن و دەتوانێت لایان ببات. ئەزمونیش سەلماندویەتی لێك جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكانی جێبەجێكردن و یاسادانان و دادوەری لە سیستمی سەرۆكایەتیدا زۆر سەخت و دژوارە.
سێیەم: سیستەمی نیمچە تێكەڵاو
ئەم جۆرە لەسیستەمی حوكمرانی بەشی زۆری دەسەڵاتەكانی جێبەجێكردن دەدات بە سەرۆكی وڵات و سەرۆكی حكومەتیش لە شێوەی (وەزیری یەكەم) دەردەكەوێت ، سەرۆكی وڵاتیش دەتوانێت پەرلەمان هەڵوەشێنێتەوە. لە سیستمی تێكەڵاودا حكومەت بەرپرسە لە بەردەم هەریەك لە پەرلەمان و سەرۆكی دەوڵەت، واتە پەرلەمان و سەرۆك دەوڵەتیش دەتوانن هەڵیبوەشێننەوە.
هاوكات لەم جۆرە سیستمەدا، سەرۆك راستەوخۆ لەلایەن خەڵكییەوە هەڵدەبژێردرێت و لە زۆر كاتدا خۆی سەرۆك وەزیرو وەزیرەكانی دیاریدەكات بە بێ رەچاوكردنی دەرئەنجامی هەڵبژاردن.
چوارەم: سیستەمی ئەنجومەنی
ئەم سیستەمە بە شێوەی پچر پچرو بۆ ماوەیەكی كورت سەرەتا لە فەرەنسا كاری پێكرا لە ساڵی (1792) لە دوای روخانی رژێمی پادشایەتی، هەروەها لە ساڵی (1848) و ساڵی (1871) لە دوای شكستی ناپلیۆنی سێیەم كاری پێكراوە. هەروەها لە دەستوری نەمسا لە ساڵی (1920) كاری پێكراوە، بەڵام سەركەوتنی نەهێنا. ئەم سیستەمە تەنها لە سویسرا سەركەوتنی هێناوە كە لە ساڵی (1874)ەوە كاری پێدەكرێت و تیایدا پەرلەمان باڵادەستەو زۆربەی دەسەڵاتەكان لە لای پەرلەمانە. بۆ نمونە لە سویسرا حكومەت لە حەوت وەزیر پێكهاتون و بە شێوەی دەوری وەزیرەكان دەبنە سەرۆك وەزیران، واتە سەرۆك وەزیرانی فعلی بونی نیە.
شێوازەكانی هەڵبژاردنی سەرۆك لە سیستەمی پەرلەماندا
بەشێوەیەكی گشتی شێوازی هەڵبژاردنی سەرۆك لە سیستمی پەرلەمانیدا چەند جۆرێكی هەیە، مەرج نییە لە تەواوی شێوازەكاندا سەرۆكی وڵات لەلایەن پەرلەمانەوە هەڵبژێردرێت، بەڵكو بەپێچەوانە لە هەندێك فۆڕمی سیستمی پەرلەمانیدا سەرۆك لەلایەن گەلەوە هەڵدەبژێرێت بەڵام سەلاحییات و دەسەڵاتەكانی لە چوارچێوەی سیستمی پەرلەمانیدا ڕێكخراوە بەشێوەیەك دژیەك نەبێت لەگەڵ پرەنسیپ و بنەماكانیدا.
شێوازەكانی هەڵبژاردنی سەرۆك لە سیستمی پەرلەمانیدا بەمشێوەیەیە:
- پەرلەمان هەریەك لە سەرۆكی حكومەت و سەرۆكی دەوڵەت هەڵدەبژێرێت، وەك ئەوەی لە سیستمی حكومڕانی عێراقدا هەیە.
- پەرلەمان هەڵدەستێت بە هەڵبژاردنی سەرۆكی حكومەت و سەرۆكی دەوڵەت بە بەشداری نوێنەری هەرێمەكان، وەك ئیتالیا.
- پەرلەمان سەرۆكی حكومەت هەڵدەبژێرێت و پادشاش بە شێوەی پاشایەتی دەسەڵات بۆ نەوەكانی دەگوازێتەوە، نمومەی ئەمەش بەریتانیا و سوید.
- پەرلەمان سەرۆكی حكومەت هەڵدەبژێرێت و سەرۆكی دەوڵەتیش لە لایەن گەلەوە بە شێوەیەكی راستەوخۆ هەڵدەبژێردرێت، وەك پورتوگال و نەمسا.
سیستەمی سیاسی لە عێراق
دەستوری هەمیشەیی كۆماری عێراق بە وردی دەستنیشانی جۆری سیستەمی سیاسی و سەڵاحیاتی دەسەڵاتەكانی لە وڵاتدا كردوە، لە (بەندی سێیەم)ی دەستوردا سروشت و شێوازی دەسەڵاتەكانی یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری رونکردوەتەوە بۆنمونە لە:
مادەی (1)دا هاتوە:
كۆماری عێراق دەوڵەتێكی فیدڕاڵی یەكگرتوی سەربەخۆی خاوەن سەروەریە، ڕژێمی حوكمڕانی تێیدا كۆماری نوێنەرایەتی (پەرلەمانی) دیموكراسیە، ئەم دەستورەش یەكپارچەیی عێراق دەپارێزێت.
دەسەڵاتەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق
بە پێی مادەی (61) دەستوری هەمیشەیی عێراق، ئەنجومەنی نوێنەران كۆمەڵێك كار لە ئەستۆ دەگرێت، ئەوانیش، دانانی یاسا فیدرالیەكان، چاودێریكردنی دەسەڵاتی ڕاپەڕاندن، هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، ڕێكخستنی پرۆسەی پەسەندكردنی پەیماننامەو ڕێككەوتنە نێودەوڵەتیەكان، نیشاندانی ڕەزامەندی لەسەر دامەزراندنی پلە تایبەتەكان، لێپرسینەوەی سەرۆك، بەخشینی سەرۆك كۆمار لە ئەنجامدانی ئەركەكەی، ئاڕاستەكردنی پرسیار بۆ سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران و وەزیرەكان، متمانە سەندنەوە لە وەزیر، متمانە سەندنەوە لە سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران، مافی بانگهێشتكردن و بەخشینی بەرپرسانی دەستە سەربەخۆكان، رەزامەندی لەسەر راگەیاندنی شەڕو باری نائاسایی.
دەسەڵاتی جێبەجێكردن بەپێی دەستوری عێراق
سەرۆك كۆماری عێراق
لەماددەی (70)ی دەستوری هەمیشەیی عێراقدا شێوازی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار بەشێوەیەك دیاركیراوە كە تەواو بەرجەستەبونی سیستمی پەرلەمانی دەكات، بەمشێوەیەیە:
یەكەم: ئەنجومەنی نوێنەران لە نێو پاڵێوراواندا سەرۆك كۆمار هەڵدەبژێرێت بە زۆرینەی دو لە سێی 3/2 دەنگی ئەندامەكانی.
دوەم: ئەگەر هیچكام لە پاڵێوراوان دەنگی زۆرینەی پێویستی بەدەست نەهێنا، ئەوا كێبەڕكێ لە نێوان ئەو دو پاڵێوراوەدا ئەنجام دەدرێت كە زۆرترین دەنگیان بەدەستهێناوە، ئەو كەسەش زۆرترین دەنگ بەدەستبهێنێ لە دەنگدانی دوەمدا دەبێت بە سەرۆك كۆمار.
دەسەڵاتەكانی سەرۆك كۆماری عێراق
بەپێی مادەی (73)، سەرۆك كۆمار چەند دەسەڵاتێكی هەیە ئەوانیش: دەركردنی لێبوردنی تایبەت لەسەر ڕاسپاردەی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران، پەسەندكردنی پەیماننامەو ڕێككەوتنە نێودەوڵەتیەكان، پەسەندكردن و دەركردنی ئەو یاسایانەی ئەنجومەنی نوێنەران دایدەنێن، بانگهێشتكردنی ئەنجومەنی نوێنەران بۆ كۆبونەوە دوای پەسەندكردنی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان، بەخشینی نیشانەو مەدالیا، پەسەندكردنی باڵوێزەكان، دەركردنی بەیاننامەی كۆماری، پەسەندكردنی حوكمی لەسیدارەدان، سەركردایەتی باڵای هێزە چەكدارەكان بەمەبەستی پرۆتۆكۆلی و ئاهەنگ گێڕان.
دەسەڵاتەكانی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق
بەپێی مادەی(78)، سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران لێپرسراوی ڕاستەوخۆی پیادەكردنی سیاسەتی گشتی وڵات و سەركردەی گشتی هێزەچەكدارەكانەو ئەنجومەنی وەزیران بەڕێوە دەبات و سەرۆكایەتی كۆبونەوەكانی دەكات. مافی لەكارخستنی وەزیرەكانی هەیە بە ڕەزامەندی ئەنجومەنی نوێنەران.
بەپێی مادەی(80) و (84)، ئەنجومەنی وەزیران ئەم دەسەڵاتانەی هەیە: پلاندانان و جێبەجێكردنی سیاسەتی گشتی دەوڵەت و پلانە گشتیەكان و سەرپەرشتیكردنی كاری وەزارەتەكان و ئەو لایەنانەی بەهیچ وەزارەتێكەوە پەیوەست نین، پێشنیاركردنی پڕۆژەی یاسا، دەركردنی پێڕەو، رێنمایی و بڕیارەكان بەمەبەستی جێبەجێكردنی یاساكان، ئامادەكردنی پڕۆژەی بودجەی گشتی، راسپاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بۆ ڕەزامەندی دەربڕین لەسەر دامەزراندنی خاوەن پلە تایبەتیەكان و سەرۆكی ئەركانی سوپاو یاریدەدەرەكانی، دانوستاندن لەسەر بەڵێننامەو رێكەوتننامە نێودەوڵەتیەكان و ئیمزاكردنیان یان هەركەسێك ئەنجومەن ڕایبسپێرێت. دیاریكردنی ئەرك و دەسەڵات و كاری دەزگاكانی ئاسایش و هەواڵگری نیشتمانی، دەزگای هەواڵگری نیشتمانی پەیوەست دەبێت بە ئەنجومەنی وەزیرانەوە.
بۆچی سیستمی پەرلەمانی بۆ هەرێمی كوردستان گرنگە؟
بەگوێرەی ماددەكانی دەستوری هەمیشەیی عێراق كە تایبەتن بە دابەشكردنی دەسەڵاتەكان لەنێوان دامەزراوەكاندا، بەئاشكرا دەردەكەوێت هاوسەنگی و هاریكاری نێوان دەسەڵاتەكان بەشێوازێكی سەركەتو پارێزراوە، بەشێوەیەكی ئەزمونكاری ئەم تایبەتمەندییە باشەی دەستوری عێراق بەرجەستەبوە، بۆ نمونە لە دوای چەسپاندی ئەم دەستورەوە، تاڕادەیەكی باش ڕێگربوە لەبەردەم كەڵكەڵەی بەلاڕێدابردنی سیستمی سیاسی وڵات، پڕۆسەی ئاشتییانەی دەستاودەستكردنی دەسەڵات بەرجەستەكردوە، توانیویەتی زەمینەكی لەبار بۆ لێپرسینەوەو دورخستنەوەی بەشێك لە بەرپرسە باڵاكانی حكومەت بڕەخسێنێت كە تێوەگلاون بە گەندەڵییەوە.
دەتوانین بڵێین هەمو ئەو تایبەمەندییانە زەرورەتی چەسپاندنی سیستمێكی حكومڕانی هاوشێوەی عێراق بۆ هەرێم دەردەخات، بەتایبەت لە هەلومەرجی ئیستا و، بونی فرەحیزبی و ئایینی جیاواز، سیستەمی پەرلەمانی هەڵگری تایبەتمەندیی ئەرێنیی سیاسیی جیاوازە، ئەم سیستەمە دەبێتە هۆی بەشداریی نوێنەری ڕاستەقینەی هەمو لایەنەكان، چونكە لە هەیكەلی سیاسیی وڵاتدا، هێچ لایەنێك نابێت پشتگوێ بخرێت. بەشداری پێنەكردنی كەمینەكان لە بەڕێوەبردنی وڵاتدا، دوبارەكردنەوەی ئەو هەڵە سیاسییەیە كە وڵاتانی ناوچەكە دوچاری بونەتەوە. بەپێچەوانەوە، هەلێكە بۆ پتەوكردن و گەشەسەندنی بنەماكانی دیموكراسی لە هەرێمی كوردستان.
سیستەمی پەرلەمانی كۆمەڵێ تایبەتمەندی و جیاوازیی تایبەت بە خۆی هەیە، لەگەڵ ئەوەی هەماهەنگی لە نێوانیان دەسەڵاتەكاندا هەیە، واتە دەسەڵاتەكان چاودێریی یەكتر دەكەن و هەر یەكەیان ئامرازی چاودێریی لایەكی ترە، بەڵام هەر یەكەیان سەربەخۆییی خۆیان دەپارێزن، ئەوەیش لە ڕێگەی پراكتیزەكردنی تایبەتمەندیی خۆیان و ئەو دەسەڵاتەی كە هەیانە. لەم سیستەمەدا، زۆرینە لە لایەن حیزبێك یان هاوپەیمانییەكەوە بەدەست هاتوە و، بەپێی پرەنسیپی دیموكراسی، مافی دامەزراندنی حكومەتی یەكلایەنەی هەیە. بۆیە، چاوەڕوانیی دەسەڵاتی زیاتر سەبارەت بە ئەدای ئەركی یاساییی خۆی و، چاودێریی باشتر لەسەر چۆنیەتیی ئەدای ئەركی ڕۆژانەی حكومەتی لێ دەكرێت.
بەپێی بنەمای سیستەمی پەرلەمانی، حكومەت لە بەرامبەر پەرلەماندا بەرپرسە و، پێویستە وەڵامی پرسیاری ئاراستەكراوی سەبارەت بە چۆنیەتیی ئەدای كاری بەڕێوەبردنی دەزگا گشتییەكان و دابینكردنی مافی ڕەوای هاوڵاتی بداتەوە. تایبەتمەندیی بەرچاوی سیستەمی پەرلەمانی بەرپرسیارێتیی یاساییی دەسەڵاتی جێبەجێكردنە لە بەرامبەر پەرلەماندا. ئەگەر ئەم بەرپرسیارێتییە بەیاسا ڕێكنەخرێت و بەرژەوەندیی نیشتمان نەكەوێتە ئەولەوییەتەوە، ئەوا دەسەڵات بۆ خزمەت بەرژەوەندی و ململانێی حیزبی بەكار دێت. لە سیستەمی پەرلەمانیدا لێپرسینەوە و لیسەندنەوەی متمانە، بە یەكێك لە گرنگترین ئامرازەكانی كۆنتڕۆڵ و ئاكامی چاودێریی بەردەوامی پەرلەمان لەسەر ئەدای ڕۆژانەی ئەركی حكومەت، هەژمار دەكرێت.
لەگەڵ ئەوەی پەرلەمان توانای لێپرسینەوە و چاودێریی بەردەوامی حكومەت و توانای لێسەندنەوەی متمانەی هەیە، لە بەرامبەردا حكومەت مافی پێشكەشكردنی پرۆژەیاسای هەیە كە دەتوانێت لەم ڕێگەوە ڕۆڵی كارای لە دەركردنی یاساكانی پەرلەماندا هەبێت و، بە جۆرێك پرۆگرام و سیاسەتی خۆی بەسەر دەسەڵاتی یاساداناندا بسەپێنێت. یەكێك لە تایبەتمەندییە گرنگەكانی ئەم سیستەمە، دابەشكردنی دەسەڵاتە، كە تێكڕای دەسەڵاتەكان بە جۆرێك دابەش دەكرێن كە لە بەرامبەر یەك دەوەستنەوە و چاودێرن بەسەر یەكدییەوە و، هەژمونی یەكلایەنەی هیچ دەسەڵاتێك بەرامبەر دەسەڵاتێكی دیكە، نابینرێ.
كەواتە دەست لەكار كێشانەوەكەی بارزانی، خاڵێكی پۆزەتیڤە لە ڕوی هەوڵدان بۆ سەرلەنوێ بیناكردنەوەی شێوازی پێكهاتەی دەسەڵات لە هەرێمدا. ئەوەی هەرێم پێویستی پێیەتی تەنها گۆڕانی سەرۆكەكەی نییە، بەڵكو گۆڕانێكی بێ چەندوچونی سیستمە سیاسییەكەیە لە ”سیستمی سەرۆكایەتیی“ەوە بۆ ”سیستمی پەرلەمانی“. بەمەش ڕێگرتن لەوەی بڕێكی زۆری دەسەڵاتەكان لەدەستی كەسێكدا كۆببێتەوە بەبێ ئەوەی میكانیزمیی بەهێز و كاریگەر لەئارادابێت بۆچاودێریكردن و لێپرسینەوە لەو كەسە و لە شێوازی وەگەڕخستنی دەسەڵاتەكانی. بەڵام سیستمی پەرلەمانی كاتێك مانای دەبێت كە لانیكەم دو شتی سەرەكیی لەهەرێمدا روبدات:
یەكەم، كۆتاییهێنان بە دەسەڵاتی ”مەكتەبی سیاسیی“ەكان و ئەو هەڵقانەی تری دەسەڵات كە لەدەرەوەی دەزگا رەسمییەكانی حوكمڕانیی و لەدەرەوەی پەرلەمان خۆیدا، ئامادەن و كاردەكەن.
دوهەم، كۆتاییهێنان بەوەی پەرلەمان دەسەڵاتی چوارەم و پێنجەمی بڕیاردان و سیاسەتكردن بێت لە هەرێمدا و لەزۆر كاتیشدا ئیشی ئەوەبێت بڕیاری مەكتەبی سیاسیی حیزبەكان جێبەجێبكات. سیستمی پەرلەمانی كاتێك مانای هەیە كە هەمو گەمەكەرە سیاسییەكان لەناو پەرلەماندا ئامادەبن و لەوێدا بەپێی یاسا پەرلەمانییەكان ململانێكانیان، بكەن.
خاڵێكی گرنگی تر بۆئەوەی سیستمی پەرلەمانی بتوانێت سەروەربێت و كاربكات، ئەوەیە سیستمی داوەریی ئازادبێت، ئەمڕۆ پێچەوانەكەی بەشێوازێكی ناشیرینتر لە هەرێمدا ئامادەیە. سیستمی داوەریی ئەمڕۆكەی هەرێم لە ژێر دەسەڵاتی پارتە سیاسییەكان و ئەندامانی مەكتەب سیاسییەكان و دەسەڵاتی بەرپرسە سیاسیی و سەربازییەكانی تردایە.
سەرچاوەکان
– دستور العراقي دستور جمهورية العراق ـ ٢٠٠٥
– النظام البرلماني والنظام الرئاسي، على الموقع: http://www.startimes.com/?t=33819717
– د. شێرکۆ کرمانج، سیستەمی سەرۆکایەتی‌و سیستەمی پەرلەمانی: کامیان گونجاوە بۆ کوردستان، لینکى: http://www.speemedia.com/dreja.aspx?Jmare=20645&Jor=22
– د. ئه‌سعه‌د ئه‌نوه‌ر عارف، هەرێمی کوردستان لە نێوان سیستەمی پەرلەمانی و سەرۆکایەتیدا، لینکى: http://penus.krd/news128-48.htm
– د.فەرسەت سۆفی، وەڵامی چوار پرسیاری گرنگ سەبارەت بە سیستەمی پەرلەمانی، لینکى: http://www.nuche.net/?p=43225
– مەریوان وریا قانع، تۆڕى کۆمەڵایەتى فەیس بوک.
ئامادەکردنی/ هەڵمەت محەمەد
