شه‌یما جه‌مال كوێخا
توندوتیژیی دژی هەر مرۆڤێك لە هەر ئاست و پێگە و تەمەنێكدا بێت بە گەورەترین مەترسی دادەنرێت لە دژی مرۆڤایەتی، چ جای ئەو توندوتیژییە دژی ئەو مرۆڤانە بێت، كە پەروەردەی نەوەكانی لەبندەستە، واتە توندوتیژی دژ بە رەگەزی مێ، كە توندوتیژیی دژ بە ژنان و كچان بە گەورەترین و ترسناكترین پێشێلكردنی مافی مرۆڤە، نایەكسانی، یان جیاوازی رەگەزی لە هەمو جیهاندا تەنانەت لە وڵاتە هەرە دیموكراسی و پێشكەوتوەكانیشدا هەیە، بۆ ئەوەی بتوانیت جۆرێك لە جۆرەكانی یەكسانی دروستبكەیت، ئەوە دەبێت ژنان و كچان زیاتر هەوڵبدەن و چالاكتربن، بەپێی راپۆرتە نێودەوڵەتییەكان بە تایبەت راپۆرتی نەتەوە یەكگرتوەكان، كە لە 22/11/2017 بڵاوی كردوەتەوە لە هەر سێ ژن یەكێكیان توندوتیژییان بەرامبەر دەكرێت، هەروەها (750) ملیۆن ژن هاوسەرگیریان كردوە، پێش ئەوەی تەمەنیان بگاتە (18) ساڵ، زیاتر لە (250) ملیۆن ژن خەتەنەكراون، هەروەها ئاماژەیان بەوەداوە توندوتیژیی لە وڵاتانی دواكەوتو یان پێشكەوتو بەبێ جیاوازی هەیە، بەڵام رێژەكانیان جیاوازن.
هۆكاری توندوتیژی دژ بە ژنان:
هۆكارەكانی توندوتیژیی دژ بە ژنان پێموایە خۆیان لەم چەند خاڵەی خوارەوە دەبیننەوە؛
یەكەم: ئابوری بە سەرەكیترین هۆكار دادەنرێت بۆ ئەنجامدانی توندوتیژیی دژ بە مرۆڤ بە گشتی و ژنان بەتایبەتی.
دوەم: هۆشیاریی تاك، یەكێ لە هۆكارەكانی دیكەی ئەنجامدانی توندوتیژی ناهۆشیاریی تاكە بەرامبەر بە رەگەزی بەرامبەر، بە تایبەتی ژنان، چونكە ئەگەر سەیرێكی سروشتی مرۆڤ بكەین، ئەوە دەبینین دو عاملی تێدایە (خێر، شەڕ) دواتر رۆشنبیریی و هۆشیاری تاك، ئەوە دەردەخات كە ئایە كام عاملیان زاڵ دەبێت بەسەر ئەویتریاندا، لە زۆر كۆمەڵگەدا جیاوازی لە نێوان هۆشیاری هەردو رەگەزدا هەیە.
سێیەم: ژینگە، یەكێكی تر لە هۆكارەكانی توندوتیژی هۆكاری ژینگەییە، ئەگەر سەیر بكرێت ئەو ناوچانەی ژینگەیان پاكە، توندوتیژی كەمترە، وەك لەوانەی ژینگەیان ناتەندروستە (قەرەباڵغی، نەبوونی خزمەتگوزاری، بەرزبوونەوەی ریژەی بێكاری).
چوارەم: ژنان خۆیان، یەكێكی دیكە لە هۆكارەكانی توندوتیژی دژ بە ژنان، خودی ژنان خۆیانن كە لە سەرەتای پەروەردەكردنی منداڵەكانیاندا ئەو جیاوازییە دروستدەكەن لە نێوان هەردو رەگەز، هەروەها ژنان توندوتیژی دژ بە خۆیان دەكەن، لە كاتێكدا بڕیار دەدەن هاوسەرگیریی لەگەڵ پیاوێكدا بكەن كە هاوسەری هەیە، یان دروستكردنی بەربەست بەرانبەر كچەكانیان، لە ئەنجامدانی ئەو كارانەی كە خۆیان حەزیان لێیەتی.
پێنجەم: دەسەڵات لە كاتی یاسادانان، ئەو یاسایانەی كە دادەنرێن زۆر توندنین بەرامبەر بەو كەسانەی كە توندوتیژی دژ بە ژنان دەكەن بەپاساوی پارێزگاری لە شەرەف، هەروەها ئەو یاسایەی كە ئێستا لە پەرلەمانی عێراقدا باسی لێوە دەكرێت، ئەویش هەمواركردنی یاسای ژمارە (188)ی ساڵی (1959) كە تا ئێستا كاری پێدەكرێت و هاوسەرگیریی لە تەمەنی (18) ساڵییەوە رێگا پێدراوە، ئێستا ئەو یاسایە دەگۆڕن بۆ ئەوەی كچان لە هه‌رته‌مه‌نیكدا بێت و له‌سه‌روی (9) ساڵیه‌وه ده‌توانن هاوسەرگیری بكەن، چگه له كۆمه‌ڵی مه‌رجی تر كه له یاسا نوێكه‌دا هاتوه، ئەمە تەنها توندوتیژیی دژ بە ژنان نییە، بەڵكوو دژی مناڵانیشە.
چارەسەری توندوتیژی
بۆ چارەسەری توندوتیژی دژ بە ژنان پێویستە چەند كارێك بكرێت كە بریتین لە مانەی خوارەوە:
یەكەم: باشكردنی باری ئابوری خێزان و تاك، بە تایبەت ژنان بۆ ئەوەی پشت بە ئابوری خۆیان ببەستن.
دوەم: هۆشیاركردنی تاك لە هەردو رەگەز بەبێ جیاوازی.
سێیەم: هۆشیاركردنی خێزان بۆ ئەوەی جیاوازیی لە نێوان مناڵەكانیاندا لە هەردو رەگەز نەكەن، بەتایبەیت كچان.
چوارەم: دەركردنی یاسای توند لە لایەن دەوڵەتەوە بەرامبەر بەو كەسانەی كە توندوتیژی دەكەن، بەتایبەتی دژ بە ژنان.
پێنجەم: بڵاوكردنەوەی هۆشیاری لە نێو ژنان دەربارەی مافەكانیان و ئەركەكانیان .
ئەمساڵ رێكخراوەكانی ژنان لە هەمو جیهان لەژێر دروشمی (بەرەو جیهانێكی پرتەقاڵی، هیچ كەس لە پاش خۆمان بەجێناهێڵین، با توندوتیژی دژ بە ژنان و كچان نەهێڵین) چالاكییەكانیان راگەیاند، هەر وڵاتە و بەجۆرێ، بەڵام ئەوەی تێبینی دەكرێ كە لە هەرێمی كوردستان زۆر بەسادەتر ئەم یادە كرایەوە وەك ئەوەی توندتیژی كەمكرابێتەوە، بەڵام ئەوەی راستی بێت ئەمساڵ بە هۆی خراپی دۆخی ئابوری و سیاسی و كۆمەڵایەتی و شه‌ڕو ئاواره بون توندوتیژییەكان دژ بە ژنان زیاتر بون .
سه‌رچاوه :
1- www.un.org/arabic
2- www.aliraqnet.net
