ئەمین بەکر
خەباتی مەدەنی جۆرو شێوازی زۆرەو خۆپیشاندان و مانگرتن و یاخیبونی مەدەنی لە شێوازە ناسراوەکانی ئەو خەباتەن، هابرماس پێناسەی یاخیبونی مەدەنی دەکات و دەڵێت بریتیە لە سەرپێچیکردنێکی مەدەنیانەی یاسا یاخود رژێم و دەسەڵات بە ئیرادەو هۆشیاری و پشت بەست بەکۆمەڵێک مبدء و بنەمای باڵایان سەرو یاسایی یان دەستوری وەک (ئازادی، دادگەری کۆمەڵایەتی، مافی ژیان یان جێ بەجێکردنی مبدء یان دەقێکی دەستوری یاخود هەر بابەتێک جێگای باوەڕی گشتی بێت)، بۆیەکەم جار چەمکی ياخیبونی مەدەنی لەلایەن هنری داڤید ثورو لەساڵی (1849) قسەی لەسەرکرا، بەڵام مێژوەکەی کۆنترەو لەسەردەمی رۆمانیەکان چەند نمونەیەکی دیار هەیە لەوانە خۆڕوتکردنەوەی ئافرەتانی رۆمانی بو دژ بەیاسای جل و بەرگ لەوکاتەدا ساڵی (195)پ.ز، هەروەها کارنەکردنی بازرگانان بو لە رۆمانیا دژ بە بەرزکردنەوەی باج لەساڵی (42)پ.ز، لە بیریارو پێشەوا مەزنەکانی یاخیبونی مەدەنیانە ناوی مهاتما غاندی لەهندستان و مارتن لوثەر لە ئەمەریکاو نیلسۆن ماندێلا لە ئەفریقای باشور، زۆر دەبیسترێت.
یاخیبونی مەدەنی بنەماو تایبەتمەندی خۆی هەیەو پێویستی بە بەرنامەو رێکخستن و سەرکردەی کارێزمی یان رێکخراو و حیزبی جێگای متمانە هەیە پێشەوایەتی بکات، لە نمونە بەرچاوەکانی یاخیبونی مەدەنی سەرپێچ کردنێکی ناتوندو تیژانەی یاساو رژێمە وەکو کۆبونەوە لەناو شەقام و میترۆو رێگای گشتی، رێگرتن لە کارکردنی هەندێک دامەزراوە بەبێ ئەوەی بگاتە ئاستی تێکدان و سوتاندنی کەلوپەلەکانی ئەو دەزگایە، رێپێوانێکی بە بەرنامە بەئامانجی چونە ناوەوەی بێ مۆڵەت بۆ هەندێک شوێن و دامەزراوە کە چونە ناوەوە قەدەغەیە یان مەرج دارە، و زۆر جۆری تر کە بەپێی شوێن و کات گۆڕانی بەسەردا دێت، بەجۆرێک ئەو جۆرە خەباتە کاریگەری راستەوخۆ لەسەر دەسەڵات و بەڕێوەبردنی گشتی دادەنێت و بۆ ماوەیەک لەکاری دەخات، و تەنانەت تا ئەندازەیەکیش کاریگەری لەسەر پێش کەشکردنی خزمەتگوزاریی گشتی دەبێت. بەڵام بەراورد بە راپەڕین و شۆڕش زیانی گشتی زۆر کەمترەو بەراورد ناکرێت.
بەپێی ئەزمونە مێژویەکان یاخیبونی مەدەنی ئەنجامی باشترو ئیجابی ترە لەخەباتی چەکداری توندوتیژ وەک راپەڕین و شۆڕش، بەڵام زەحمەت ترەو ئارام گرتن و ئازایەتی زیاتری دەوێت بەتایبەت ئەگەر ئەو یاخیبونە لەبەرامبەر دەسەڵاتدارانێکی دیکتاتۆرو توندڕەو یان گروپ و کۆمەڵێک بێت کە گرنگی بەیاساو بنەما یاسایی و دەستوریەکان و مافی مرۆڤ نەدەن، بەڵام دواجار و بەتایبەت لەم سەردەمەدا چانسی سەرکەوتنی ئەم جۆرە خەباتە زۆر زیاترە و دەرئەنجامەکانیشی ئیجابی ترن بۆ کۆمەڵگا، چونکە گریمانەی سەرکەوتنی زیاترە لەبەرئەوەی دەتوانێت زیاتر سۆزی کۆمەڵگای ناوخۆیی و نێودەوڵەتیش بۆ خۆی رابکێشێ، هەرکات قەبارەی ئەو یاخیبونە گەورە بو دەبێتە هۆی لێ سەندنەوەی شەرعیەت لەدەسەڵاتداران لەبەردەم رای گشتیدا، کەمترین زیان لەسەر کۆمەڵگا و ژێرخانی وڵات جێ دەهێڵێت بەوەی زیان بەدام و دەزگای گشتی ناگەیەنێ و هەرکات دەسەڵات گۆڕا ژێرخانێک هەیە بۆ ئەوەی دەسەڵاتی گشتی لە رێگەیەوە بەڕێوەببرێت، دەسەڵات شەرعیەتی بەکارهێنانی هێزی لەبەرامبەر یاخیبوان نابێت. دواجار دەسەڵاتداران ناچاری رێککەوتن و ملدان بەخواستی گشتی دەکات بەشێوازێکی ئاشتیانە.
هەر لەبەرئەوەیە دەسەڵاتداران زۆر مەبەستیانە خەباتی مەدەنیانە لەیاخیبونی مەدەنی بترازێت و بگۆڕێت بۆ توندوتیژی تا شەرعیەتی بەرپەرچدانەوەو لە قاڵبدانی خۆپیشاندەرانی دەستکەوێت، بەم شێوەیەش دەسەڵات، چانسی مانەوەو بەردەوامی زیاتر دەبێت، وەک ئەوەی لەسوریا بینیمان لەساڵی (2011)ەوە بە خۆپیشاندان و یاخیبونی مەدەنی دەستیان پێکرد، بەڵام دوای ئەوەی کە ڕژێمی بەشار ئەسەد زیرەکانە خەباتی مەدەنیانەی هاوڵاتیانی ناڕازی گۆڕی بۆ توندوتیژی و بەمەش تەواوی سوریای کردە گۆڕەپانی شەڕێکی دوایی نەهاتو بێجگە لەسەدان هەزار کوژراو و بریندار وڵاتێکی وێران بەشار ئەسەد هەر لەسەر کورسی دەسەڵاتە، لەکاتێکدا لەوڵاتانی وەکو تونس و یەمەن توانرا پارێزگاری لە شێوازی مەدەنیانەی خەباتەکەیان بکرێت و بەم شێوەیەش گۆڕانی حوکم و دەسەڵاتداران ئاسانتر بو قوربانیش کەمتر بو.
