چیا عەباس
چەند لایەنێکی سیاسی هەرێم دوای کارەساتی (16)ی ئۆکتۆبەر پێکهێنانی حکومەتێکی کاتی یان بۆ روبەروبونەوەی دۆخەکە و چارەی کێشەکان تەبەنا کردوە. سەرۆکی حکومەتی هەرێم بە نەرمیەوە ئەو داواکاریەی رەتکردەوە، بیانوەکەشی ئەوە بو حکومەتی هەرێم بۆ خۆی کاتیە.
ئەم بۆچونە لە واقیعەوە دورە، چونکە کابنیەی هەشت دوای هەڵبژاردنی پەرلەمان بەرێکەوتنی لایەنەکان دروستکراو پەرلەمان متمانەی پێبەخشی، سەرەرای پێشێلکردنی شەرعیەت و رێگریکردن لە کارکردنی چوار وەزیر، کابینەی هەشت بۆ زیاتر لەدو ساڵە بێ چاودێری و لێپرسینەوەی پەرلەمان بەردەوامە لە فەرمانڕەوایی.
حکومەتی هەرێم لە دروستبونیەوە تا ئەمڕۆ هیچکات خەسڵەت و ئەرکەکانی حکومەتێکی کاتی نەبوە، تەنانەت کاتێکیش کوردستان بەهۆی پەلامار و هێرشەکانی داعشەوە لە مەترسیەکی گەورەدا بو، چونکە لەدوای راپەرینەوە تا ئەم ساتەش هەمان پێکهاتەو هەمان ئەقڵیەت فەرمانڕەوایە، لەو چارەکە سەدەیەدا دەیان قەیران و کێشەی گەورە یەخەی هەرێمیان گرتوە کە بەشێکیان بەهۆی ئەو فەرمانرەواییەوە بوە.
دو پێکهاتەی سەرەکی حکومەتی هەرێم، پارتی و جەمسەرە جیاکانی یەکێتی، بەدرێژایی ئەو چارەکە سەدەیەی حوکمڕانیان رۆژێک نەهاتن بەدڵێکی فراوان و بەنیەتێکی سافەوە بەدەنگی کێشەکانی هەرێمەوە بێن، بەکردار کارنامەیەکی نەتەوەیی و نیشتمانی جدیان بۆ تێپەراندنی قەیرانەکان بەرێنەکردوە.
ئێستا بۆ کوردو دنیا رون و ئاشکرایە کە تاقمێکی ناو یەكێتی رۆڵی بەرچاویان لە کارەساتی ١٦ ئۆکتۆبەردا هەبوە، ئیتر بە چ پێوەرێک دەبێت چاو لەم راستیانە دابخرێت و وەک ئەوەی هیچ روی نەدابێت و رێگا بدرێت “حلیمة تعود الی عادتها القدیمة”.
حکومەتی هەرێم بەماوەیەکی کورت پێش گشتپرسی لە روانگای سیاسەوە، نەک خەمخۆری بۆ شەرعیەت، چەند جارێک داوای گەڕانەوەی وەزیرەکانی گۆڕان و بەگەرخستنەوەی پەرلەمانی دەکرد، بەڵام گۆڕان بەدەنگیەوە نەچو، چونکە لەو باوەرەدا بو ئەو بانگەوازانە بۆ چارەی کێشەکان نەبو.
حکومەتی هەرێم لە ماوەی دو ساڵی دواییدا بە زەبری بەرژەوەندخوازانی یەکێتی و نیەتی قۆرخکاری پارتی و خۆپەرستی یەکگرتوی ئیسلامی و دڵەڕاوکێی کۆمەڵی ئیسلامی درێژەی بەکارەکانی داوە و هیچ رادعێک نەبوە سنورێکیان بۆ دابنێت.
کارەساتی (16)ی ئۆکتۆبەر سەرلەبەری هاوکێشەکان و ئەو بێسەروبەریەی تێكدا، کەچی هێشتا چەند دەنگۆیەکی ناو دەسەڵات گۆشەگیرانە و بێباکانە نقەی لێوە نایەت و خوازیارە کار هەر وەک جاران بڕوات.
حکومەتی کاتی چیە؟
حکومەتی کاتی حکومەتێکە دەسەڵاتەکانی بۆ قۆناغێکی راگوزەری تایبەت رێکدەخرێت، زۆربەی کات ئەو جۆرە فەرمانڕەواییە پێویستە کاتێک حکومەتی کاربەدەست شکست دەهێنێت لە هەڵسوڕانی ئەرکەکانی. لە مێژودا زۆربەی حکومەتە کاتیەکان لە کاتی شەڕە ناوخۆییەکان یا دوای کۆتاییان یا لە ئاکامی شەڕی دەرەکی دروست دەکرێت. بەگشتی حکومەتی کاتی دەست نیشان دەکرێت، دەسەڵاتەکانی تا حکومەتێکی نوێ دروست دەبێت پراکتیزە دەکات.
لە زۆر حاڵەتدا دروستکردنی حکومەتی کاتی بە سیستەمی دادوەری لە قۆناغی راگوزەریدا گرێدراوە، بڕیارە پەیوەنددارەکان بەو سیستەمی دادوەریەوە یەکلاکەرەوە دەبن لەوەی کێ دەتوانێت بەشداری لە حکومەتی کاتیدا بکات. حکومەتی کاتی دەتوانێت بەشدار بێت لە دیاریکردنی پێکهاتەی شەرعی حکومەتی ئایندەدا. حکومەتی کاتی جیاوازە لە حکومەتەکانی خزمەتگوزاری کە بەرپرسیارن لە حوکمڕانی لە سەر بنەمای سیستەمی پەرلەمانی.
بەبۆچونی چەند پسپۆرێک حکومەتی کاتی بەسەر چوار جۆردا دابەش دەکرێت:
١- حکومەتی کاتی شۆڕشگێڕ (کاتێک حکومەتی دەستبەکار دەڕوخێت و ئەوەی روخاندویەتی دەسەڵات وەردەگرێت).
٢- حکومەتی کاتی هاوبەش، دابەشکردنی دەسەڵاتی نێوان حکومەتە دەست بەکارەکە و ئەوانەی دەیانەوێت گۆڕانکاری بکەن.
٣- حکومەتی کاتی کە دەسەڵاتەکانی لە قۆناغی راگوزەریدا لە دەستی حکومەتەکەی پێشودا دەمێنێتەوە، Incumbent provisional governments
٤- حکومەتی کاتی نێودەوڵەتی، دەسەڵات لە قۆناغی راگوزەریدا بەدەست کۆمەڵگای نێودەوڵەتیەوە دەبێت.
رەگ و ریشەی حکومەتی کاتی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمەکانی شۆرشی ئینگلیز، هەوادارانی ئەو چەمکە ویستویانە بەو هەنگاوە ئامادەسازی بۆ گەڕانەوەی دەسەڵاتی پاشایەتی بکەن، بۆ ئەو مەبەستەش چەندین ئەنجومەنی حوکمرانیان دروستکردوە، وەک کۆنفدراڵی ئیرلەندا ( ١٦٤١-١٦٤٩).
ئەزمونەکانی چەندین حکومەتی کاتی لە سەردەمی شۆڕشی فەرەنساش لە (١٨٤٨) ناوەرۆکە مۆدێرنەکانی حکومەتی کاتیان داڕشتوە. بەرچاوترین حکومەتی کاتی سەدەی بیست حکومەتی کاتی روسیا بو لە ١٩١٧. لە مێژودا دەیان نمونەی حکومەتی کاتی بەرچاو دەکەون.
لەم جۆرانە حکومەتی کاتی هاوبەش گونجاوترینە بۆ دۆخی ئێستای هەرێم.
کاتێک باس لە بەرنامەی ئەو حکومەتە کاتیە بکەین باشترە بچینە ناو وردەکاریەکانەوە تا بەرچاوی هاوڵاتی دەرباری ئەو جۆرە حکومەتە رون بێت.
بەرنامەی حکومەتی کاتی
١- هەرێم
کۆدەنگی هاوبەش لەمەر پرسە نەتەوەیی و نیشتمانیەکان، هێزە بنەرەتیەکان شەریكی راستەقینەبن لە دەسەڵات و سەرجەم بڕیارەكاندا، دروستکردنی کابینەیەکی هاوبەش بەپێی ئیستیحقاقی هەڵبژاردن، پێرەوکردنی بەرنامەیەکی حوکمرانی کە ئامانجەکانی لەم بوارانەدا داڕێژرێن:
بواری ئابوری:
قەیرانێکی ئابوری سەخت و ئاڵۆز روبەروی هەرێم بۆتەوە، پاش شکستی سیاسەتی سەربەخۆیی ئابوری و دوای کارەساتی ١٦ ئۆکتۆبەر هەلەکانی دابینکردنی داهاتێکی چەسپاو و زامن بۆ هەرێم بۆتە یەکێک لە ئەرکە بنەرەتیەکان.
کارکردن بۆ دابینکردنی ئەم داهاتە لە دو سەرچاوەی سەرەکیەوەیە:
یەکەم: لەسەر ئاستی هەرێم
-داهاتی ناوخۆ لە فرۆشتنی ئەو برە نەوتەی بەدەست حکومەتی هەرێمەوەیە؛
(مەزەندە دەکرێت بە ٢٥٠٠٠٠ تا ٣٢٠٠٠٠ بەرمیل لە رۆژێکدا) و داهاتی دەروازە سنوریەکان و رسوماتی حکومی و داهاتی حکومەتە لۆکاڵیەکان. پێویستە سەرجەم ئەم داهاتە ناوخۆییانە بخرێنە سندوقێکی دارایی حکومەتی هەرێمەوە لە ژێر چاودێری سەرۆک وەزیران و ئەندامیەتی وەزیرانی دارایی و ئابوری و دەزگای چاودێری دارایی هەرێم.
لێرەدا کێشەیەکی گەورە روبەروی حکومەتی کاتی دەبێتەوە: ئەویش کابینەی هەشتەم بەسەوزی پارەی نەوتی لە چەند کێڵگەیەکی نەوتی لە کۆمپانیاکانی نەوت وەرگرتوە و چاوەڕوان دەکرێت بەشێکی داهاتی نەوتی ئەو کێڵگانە بۆ چەندساڵێک بۆ ئەو کۆمپانیایانە بێت.
-لە گەڵ گۆڕینی وەزیری سامانە سروشتیەکان، داهاتی نەوت بدرێتە سندوقی دارایی حکومەتی هەرێم.
-وەزارەتەکانی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی و دارایی و ناوخۆ هەڵسن بە داڕشتنی بەرنامەیەک بۆ پاکژکردنەوەی دەزگاکانی حکومەتی هەرێم لە فرە موچەیی و بندیوار و کارمەندی زیادە. خانەنشینکردنی ئەوانەی تەمەنیان لە سەروی ٦٠ ساڵەوەیە، بێجگە بوارەکانی زانکۆ و خزمەتگوزاری تەندروستی، پرکردنەوەی پۆستەکانیان بە توانا و خوێنی تازە.
-پێداچونەوەی ورد بە سیستەمی بایۆمەتری بەمەبەستی لە فڵتەردانی،
-ئامادەکردنی سیستەمێکی گشتگیری باج بۆ سەرجەم هاولاتیانی هەرێم، بەمەرجێک سیستەمێکی تەساعودی بێت بۆ پێرەوکردنی دادپەروەری کۆمەڵایەتی.
– ئەنجومەنی وەزیران پرۆژە یاسایەکی نوێ دەرباری دامەزراندنی دەزگای کۆمەکی کۆمەڵایەتی سازبکات، پەرڵەمان دوا بریاری لە سەر بدات.
-وەزارەتەکانی ئابوری و دارایی و کار و کاروباری کۆمەڵایەتی پلانێکی مەودا کورت دارێژن بۆ بوژاندنەوەی ژیانی ئابوری لە هەرێم بەرەچاوکردنی ئەو توانایانەی لە بەر دەستدان، ئامانجە سەرەکیەکانی ئەم پرۆژەیە بریتین لە:
آ- چاکسازی لە بوارە جیاکاندا، بەتایبەت لە فەرمانگەکانی حکومەت، دەزگا گشتیەکان، خانەنشینی و کۆمەکی کۆمەڵایەتی و سێکتۆری دارایی، پێویستە لەم بوارەدا سود لە پسپۆڕو هاریکاری دەرەکی بکرێت.
ب- پەلەکردن لە گەشەپێدانی ئاستی گوزەرانی، راگرتنی هاوسەنگی دارایی، کەمکردنەوەی جیاوازی گەورەی داهات، پێرەوکردنی جیاوازیکردنی ئەرێنی.
ج – سێکتۆری گشتی و تایبەت لە قەیرانێکی خەستدان:
ج-١- پاشەکشەی گەشەی ئابوری لە سێکتۆری تایبەت و گشتیدا بەرێژەیەکی مەترسیدارە،
ج-٢- نزمبونەوەی ئاستی وەبەرهێنانی ناوخۆ بەرێژەیەک کە ئامارەکانی نەزانراون، بەڵام دەرهاویشتە نەرێنەکانی بەرچاون،
ج-٣- رکودی ئابوری لە ماوەی ٢-٣ساڵی دواییدا بەخەستی بەردەوامە،
ج-٤- بەرزبونەوەی ئاستی بێکاری لە گشت سێکتۆرەکاندا، بەتایبەت هەلەکانی کارکردن بۆ دەرچوانی زانکۆ و پەیمانگاکان لە ئاستێکی زۆر نزمدایە،
ج-٥- کەمبونەوەی وەبەرهێنانی بیانی، بەتایبەت لە بواری وزەدا،
ج-٦- بەرزبونەوەی عەجزی میزانی حکومەت،
ج-٧- زیادبونی ئاستی قەرزی حکومەت بەرێژەیەک کە کاریگەری خراپی لەسەر دۆخی گوزەرانی و ئابوری و ئایندە کردوە،
ج-٨- ئەستەنگ و کێشەی دارایی بۆ زۆربەی دەزگا و فەرمانگاکانی حکومەت، بەتایبەت لە بوارەکانی تەندروستی و خوێندن و خزمەتگوزاریە کۆمەڵایەتیەکان،
ج-٩- بەپێی ئامارەکان بوژاندنەوەیەک لە بواری کشتوکاڵ و سامانی ئاژەڵیدا بەدی هێنراوە، بەڵام زەمینەیەکی بەهێزی بۆ بەردەوامبونی نیە، لەلایەک بەهۆی بایەخ نەدانی زانستی جدی حکومەت بەو بوارانە و لەلایەکی تریشەوە بەهۆی فشاری وڵاتانی دراوسێ لە بوارەکانی ئاو و رسوماتی گومرگی و ئەستەنگی تر.
دەکرێت لە بواری ئابوریدا چەند خاڵێکی گرنگ پێڕەو بکرێن:
-بوژاندنەوەی دەستەی چاودێری دارایی و دەستەی نەزاهەت بەگۆرینی پێکهاتەکان و دەسەڵاتەکانیان،
– پشتگیری و هاندانی گەشەی ئابوری بەرێگەی هاندانی پرۆژە بچوکە سود بەرهەم هێنەرەکان و پیشەسازی حرفی، پێرەوکردنی بەرنامەیەک بۆ پشتیوانیکردنی چالاکی ئابوری، بەتایبەت بەرێگەی هاندانی جوتیاران و کاسبکاران بە دانی قەرزی کەم سو بۆ ماوەیەکی درێژ، دابینکردنی ئامرازەکانی کشتوکال و بەخێوکردنی ئاژەڵ،
-هاندانی هەناردەکردنی بەرهەمە لۆکاڵیەکان، وەک گوێز و هەنار و ئاژەڵ و چەند بەرهەمێکی کاری دەستی و کشتوکالی،
– داوای یارمەتی لە بانکی دراوی نێودەوڵەتی و یەکێتی ئەوروپا بۆ هاریکاریکردنی چەند سێکتۆرێکی کشتوکاڵ و گەشتو گوزار،
-دانانانی سیستەمێکی باجی تایبەت بۆ کۆمپانیا حزبیەکان، چاودێریکردنێکی وردی توندیان و پێداچونەوە بەسەرجەم پرۆژە و گرێبەست و چالاکیە بازرگانی و ئابوریەکانیان،
دوەم: لەسەر ئاستی عێراق
دابینکردنی داهاتێکی مسۆگەر لە بودجەی ساڵانەی عێراق لەم دۆخەی ئێستادا یەکێکە لە ئەرکە بنەرەتیەکانی حکومەتی کاتی. بێگومان ئەم هەنگاوە پێویستی بە رێکەوتنی سیاسی نێوان هێزە بەشداربوەکانی حکومەتی کاتی هەیە.
گرنگە حکومەتی کاتی بۆ جێبەجێکردنی ئەم ئەرکە کێشە و پرسە گرنگەکانی تری هەرێم لە گەڵ بەغدا نەخاتە پەراوێزەوە، چونکە حکومەتەکەی عەبادی کار لەسەر هەڵوەشاندنەوەی کیانی حکومەتی هەرێم دەکات، بە تەکتیکی داشی دامە دەیەوێت یەک لە دوای یەک جومگەکانی هەرێم بشڵەقێنێت و لاوازیان بکات، قەیرانی ئابوری و بودجە بەهیزترین چەکی بەردەستیەتی.
بەشێکی تر لە ئەرکەکانی حکومەتی کاتی بریتین لە:
-پێداچونەوە بە پێكهاتەی فەرمانگای پەیوەندیەکانی دەرەوە، دەبێت ئەم دەزگایە بخرێتە ژێر چاودێری و لێپرسینەوەی پەرڵەمانی کوردستان و فەرمانگەکانی دەرەوەی لەسەر بنەمای ئیسحقاقی هەڵبژاردن پربکرێنەوە،
ج- چەسپاندنی پرەنسیپەکانی دەسەڵاتەکانی حکومەتە خۆجێیەکان،
د- ریفۆرمی کارگێری: دەبێت ئەم ئەرکە بە کەمکردنەوەی قەوارەی حکومەتی هەرێم دەست پێبکات. ئەویش بەرێگەی:
وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی لە گەڵ وەزارەتی شەهیدان و کاروباری ئەنفالکراوەکان بکرێن بە یەک وەزارەت،
وەزارەتی ئابوری دروست بکرێت و وەزارەتی پلاندانانی بخرێتە سەر،
وەزارەتی ئاوەدانکردنەوە و نیشتەجێکردن لە گەڵ وەزارەتی شارەوانی و گەشت و گوزار بکرێن بەیەک وەزارەت،
وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازی لە گەڵ وەزارەتی گواستنەوە و گەیاندن بکرێن بەیەک وەزارەت،
وەزارەتی رۆشنبیری و لاوان کاروباری ژینگەش بگرێتە ئەستۆ.
بێگومان ئەرکێکی گرنگی تری حکومەتی کاتی ئامادەسازی دەبێت بۆ هەڵبژاردنەکانی ئایندە لە هەرێم.
قسەیەک پێویست بەوتن دەکات
دەزانم ئەم پێشنیازانە زۆر تموحیان پێوە دیارە، جێبەجێکردنیان دوچاری زۆر کێشە و ئەستەنگ دەبنەوە، بەڵام وەک گۆڕانخوازێک زۆر لام گرنگە گۆڕان دیدی بۆ حکومەتی کاتی و کارنامەکەی بە راشکاوانە و وردەکاریەوە بخاتە بەرچاوی هاوڵاتیان و هەمو لایەک، ناشێت چی زیاتر تەنها لە بازنەی داواکاری و دروشمە گشتیەکاندا بسوڕێینەوە، چونکە لەلایەکەوە ئەوەندە وتراون منداڵی ناو بێشکەش دەیانزانێت و هاوڵاتیانیش متمانەیان بەو جۆرە دروشمانە زۆر کاڵبۆتەوە، لەلاکەی تریشەوە کاری گەورە و جدی پێویستی بە داڕشتنی ورد و دیاریکردنی میکانیزمەکانی جێبەجێکردنە. کورد تاقەتی چوە لە لێدوانە سواوە بێ ناوەرۆکەکان کاتێک لە وەڵامی هەمو شتیكدا پەنا بۆ هێڵە گشتیەکان دەبرێت و پەیوەنددارەکان لە پشتیانەوە خۆیان دەشارنەوە.
لە گەڵ ئەم ئەقڵیەتیە سیاسیەی لای خۆمان ناشێت بەزمانی گشتی ئەوان قسەبکرێت، خاڵ لەسەر هەمو وشەکان دابنرێن ئەوسات هەر کەس و لایەنێک پێگە و شوێنی خۆی دەزانێت. زۆرمان لە سیاسەتی تەرزیەو دڵراگرتن و چاونوقاندن و لاوانەوە تاقیکردۆتەوە و بینیوە، کورد لە سایەی ئەو جۆرە سیاسەتانەدا دەردەسەری زۆری بینیوە.
دوای کارەساتی ١٦ ئۆکتۆبەر کاتی ئەوە هاتوە سەرکردە و بەرپرس و سیاسیەکانی کورد، بەتایبەت موخوزرەمەکان، پرسیارێکی زۆر جدی لە خۆیان بکەن:
تا چ ئاستێک کاریگەری یاخود رۆڵیان لەو کارەسەتادا هەبوە (بێگومان هەمویان راستەوخۆ و ناراستەوخۆ پشک و پریشکێکیان بەردەکەوێت)، ئەو کارەساتە بۆ رویدا، بێ موجامەلە و زەردەخەنەی ساختە دەست لە سەر زامەکان دانێن، چۆن مامەڵە لە گەڵ تۆمەتباران بکرێت و چیش بکرێت.
کاتێک مرۆڤی کورد وەڵامی ئەم پرسیارانەی دروست و راستگۆیانە وەرگرت، ئەوکات دەتوانێت متمانە بەکار و کارنامە ببەخشێت، چونکە لە بنەرەتدا مرۆڤی کورد کاڵایەک نیە لە بازاری عەکازی سیاسەتدا ئەم دەست و ئەو دەستی پێبکرێت.
زۆر گرنگە هاوڵاتی لە مەبەستی گۆڕان بۆ حکومەتی کاتی تێبگات، بەرچارونی هەبێت، چاوەڕوانیەکانی لەو داواکاریە واقیعی بن. ئەگەر ئەم ئەرکانە ئەنجام بدرێن کەسێکی بە ویژدان نادۆزیتەوە بتوانێت گلەیی لە گۆڕان بکات.
