چیا عەباس
دە ساڵە بزوتنەوەی گۆڕان پێگەی سیاسی و رێکخراوەیی خۆی چەسپاندوە، دو خولی هەڵبژاردنی بۆ پەرلەمانی کوردستان و ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و هەڵبژاردنێکیش بۆ ئەنجومەنی پارێزگاکان بەسەرکەوتویی بەڕێکردون، لە چەند مانگی ئایندەدا بۆ جاری سێیەم و لە غیابی کاک نەوشیروان گۆڕان بەشداری هەڵبژاردنەکانی هەرێم و عێراق دەکات.
لە دوای وەفاتی کاک نەوشیروان چەند روداو و گۆڕانکاری زۆر گرنگ و هەستیار رویانداوە، وەک شکستی سەربازی داعش و تێكشکاندنی خەلافەتەکەی لە عێراق و سوریا، ریفراندۆم و دژایەتی بەرفراون و توند بۆی، کارەساتی (16)ی ئۆکتۆبەر کە تێدا کورد دەسەڵاتی لە کەرکوک و زۆربەی ناوچە دابڕێنراوەکان لەدەستدا و کەوتە دەستی حەشدی شەعیبیەوە، شانۆگەری کاراکردنەوەی پەرلەمان و وازهێنانی مەسعود بارزانی لە پۆستی سەرۆکی هەرێم، وەرچەرخاندنی توندی بەغدا بەرامبەر بە هەرێم، سڕکردنی رێککەوتنەکەی نێوان گۆڕان و یەکێتی، سەرهەڵدانی چەند بزوتنەوە و ئاراستەی سیاسی نوێ و کشانەوەی گۆڕان و کۆمەڵ و یەکگرتو لە حکومەتی هەرێم.
بە کورتی پێگەی کورد لە عێراق لاواز بوە و رەوشی سیاسی و حوکمڕانی هەرێمیش بەناڕونی و پەرتەوازەیی ماوەتەوە، دۆخێک ئەگەری زیاتر تەحجیمکردنی کورد تێیدا بەهێزە.
ئێستا هێزەکان چاویان بڕیوەتە هەڵبژاردنەکان بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و پەرلەمانی کوردستان. زۆربەی ئەو هێزانەش وا پیشانی دەدەن ئەم هەڵبژاردنانە کلیلی چارەسەی کێشەو قەیرانە کەڵەکەبوەکانی هەرێم و نێوان هەرێم و بەغداشە. بەکورتی چاوەڕوانیەک دەچێنن کە ئاسان نابێت ببێتە ئەمری واقیع.
بەرەچاوکردنی دۆخەکەو روداو و گۆڕانکاریەکان باشترە گۆڕان بەرنامەکانی بۆ هەڵبژاردن لە ئاستێکدا بن کە سێ تەوەری سەرەکی لە خۆ بگرن:
– تەوەری نیشتمانی و نەتەوەیی
– تەوەری حوکمڕانی و ئابوری
– تەوەری خودی گۆڕان
یەکەم: نیشتمانی و نەتەوەیی
کاک نەوشیروان بەردەوام دوپاتی دەکردەوە کە بۆ سەدەیەکە مەترسیەکی گەورە و راستەوخۆ لە سەر کورد لە نیشتەجێبوە غەیرە کوردەکان بەدرێژایی سنوری باشور لە گەڵ بەشەکانی تری عێراقەوە بوە، بۆ ئەو پرسە گرنگە پرۆژەیەکی پێشکەش بەپارتی و یەکێتی کرد کە کرۆکی ناوەرۆکەکەی بریتی بو لە دروستکردنی پشتێنێکی ئاسایشی نیشتمانی لەو سنورانە، پارتی بەشێکی لە ناوچەکانی دەسەڵاتی خۆی جێبەجێکرد و یەکێتیش پشتگوێی خست. ئەزمونەکانی فەترەی دەسەڵاتی داعش جارێکی تر سەلماندیان ئەو ناوچانە بوئرەی گەرمی مەترسی بون لەسەر کوردستان. دوای داعش هێزە میلیشیاکانی شیعە کۆنترۆڵی ئەو سنورانەیان کردوە. ئەو هێڵە درێژە سنوریە دەمێکە شیعەکان بە (وسادة بغداد)ی دەزانن، بەواتایەکی تر تا ئەو شوێنانە کۆنترۆڵ نەکەن ناتوانن لە بەغدا بە ئیستراحەت خەویان لێبکەوێت.
روداوەکانی کەرکوک و خورماتو و چەند ناوچەیەکی دابڕێنراوی تر لە گەڵ ئەو واقیعەی ئێستا داوا لە گۆڕان دەکەن کە رۆڵی خۆی ببینێت تا پێکهاتەی نەتەوەیی و نیشتمانی لەو ناوچانە بەزەرەری کورد نەشكێتەوە. واقیعێکی سیاسی لەو ناوچانە چەسپاون دەبێت گۆڕان زۆر بەوردی مامەڵەی لە گەڵدا بکات، ئەرکی سەرەکی گۆڕان بەرامبەر ئەو ناوچانە پاراستنی ناسنامەی نیشتمانی و نەتەوەییە و گەڕانەوەی دەسەڵاتی کورد لە ئێدارەدانی ئەو ناوچانە.
پێویستە گۆڕانخوازان لەم مامەڵەکردنەدا هێز و توانای بزوتنەوەکە لەو دەڤەرانە بزانن، لە رەوشی شپرزاوی کوردی ئەو دەڤەرانە و تورەبون و دڵگرانیان تێبگەن و بەدەنگیانەوە بچن، ئەجێندا و دەسەڵاتی سەرجەم هێزە سیاسیەکانی ئەو ناوچانە بخوێننەوە و هەڵسەنگاندنێکی واقیعی بۆ مەترسیەکانی ئێستا و ئایندە لە سەر کوردی ئەو ناوچانە بکەن،
ئەوەی گۆڕان بە تەنیا دەتوانێت لەم دۆخەی ئێستای ئەو ناوچانە بیکات سنوردارە، بۆیە دەبێت گۆڕان بەنەرمی و سەبرەوە ئامادەبێت بۆ ئەگەرەکانی هاوپەیمانیەتی تۆکمە لە گەڵ هێزەکانی تر. کە گۆڕان وەک هێزی دوەمی هەرێم تێیدا بەشدار بێت و هەروەهاش رەنگدانەوەی بەرنامە و داخوازیەکانی گۆڕان لە کارنامەی هاوپەیمانیەکەدا بچەسپێنرێت.
دەشێت بژاردەی دو هاوپەیمانی لەو ناوچانە کارێکی سودبەخشتر بێت، گۆڕان و کۆمەڵ و هاوپەیمانی دیموکراسی دەتوانن دەنگەکانی ناڕەزا لە هێزەکانی تر کۆبکەنەوە و هاوپەیمانیەکەی تریش دەنگی خۆیان، چونکە دوای کارەساتەکانی (16)ی ئۆکتۆبەر متمانەی کورد لەو ناوچانە بە هێزەکانی دەسەڵات لە نزمترین ئاستدایە، یەک هاوپەیمانی بۆ سەرجەم هێزەکانی کوردستان خەڵکی توڕە و ناڕەزای ئەو دەڤەرانە بۆ سەر سندوقەکانی دەنگدان راناکێشێت.
دوەم: حوکمڕانی و ئابوری
وێڕای ئەوەی گۆڕان له تەمەنیدا زۆر ئه‌زمونی سه‌ختی تێپه‌ڕاندوه، کاتێک ئۆپزسیۆن بوه و کاتێکیش به‌شێک بوه له حوکمڕانی، بەڵام توانیویەتی سەرکەوتوانە پێگە و پره‌نسیپه‌کانی بپارێزێت.
لە ئاکامی دو هەڵبژاردنەکانی پێشودا کاری پەرلەمانی گۆڕان کاریگەری گەورەی هەبو لە سەر گەشەکردنی هۆشیاری کۆمەڵایەتی و فۆرمیڵەکردنی ئۆپزسیۆنبون و بۆژاندنەوەی چەندین بەهای بەرز لە سیاسەت و حوکمڕانیدا. گۆران بۆ ماوەیەکی کورت لە کابینەی هەشت بەشدار بو، کاتێک هاتە سەر سەنگی مەحەک بۆ گۆڕینی سیستەمی حوکمڕانی گۆڕان نەک هەر بەتەنیا مایەوە بەڵکو زۆربەی بەناو دۆستەکانی کەوتنە دو فاقەیی و دیماگۆگی سیاسی و کات کوشتن.
ئەم ئەزمونانە پێمان دەڵێن ناشێت گۆڕان چاوەروانیەکانی لەسەر بەڵێن و رێککەوتن و لێتێگەیشتن لە گەڵ هیچ هێزێکدا دابڕێژێت، ئەمە بەمانای دابڕانی سیاسی نایەت، بەڵکو متمانە بەخۆ و جەماوەر و بەرنامەی گۆڕان تۆکمەتر و بەهێزتر دەکات.
کاتێک کاک نەوشیروان لە هەڵبژاردنەکانی (2013)دا دروشمی بەرەو دەسەڵاتی بەرزکردەوە لەو قەناعەتدا بو دەکرێت لەناو دەسەڵاتەوە گۆڕانکاری بکرێت، پرۆژەکانی گۆڕانیش بۆ حکومەت بەو مەبەستە ئامادە کرابون.
لە بەرەنگاربونەوەی جدیدا لە گەڵ دەسەڵات لە پرۆسەی هەموارکردنەوەی یاسای سەرۆکایەتی هەرێم دەرکەوت گۆڕان هەڵەیەکی ستراتیژی گەورەی کردوە کاتێک بینرا زۆرینەی هێزەکانی تر کە گۆڕان لەو پرسەدا پشتی پێبەستبون گۆڕان یان بەزیگزاگی و دو فاقەیی بۆ مەرامی تایبەتی خۆیان بەکارهێناوە، دواتریش دەرکەوت ئەو جۆرە هێزانە هەڵگری هیچ هزر و فکرێکی جدی بۆ گۆڕانکاری نەبون، ئەوەی کردیان لە عەرزکردنێکی سیاسی هەرزان بەها زیاتر نەبو، چونکە هیچیان پێنەگۆڕاو لە دوا مەتافیشدا وەک پاشکۆیەکی بێ نوزەو نقە لە دەسەڵاتدا مانەوەو تا ئەم چرکەیەش سەرقاڵی پینە و پەرۆکردنن.
بۆ هەڵبژاردنەکانی ئایندە باشترە گۆڕان هاوپەیمانیەتی لە گەڵ ئەو جۆرە هێزانە تەنها بۆ ئامانجە نیشتمانی و نەتەوەییەکان بێت، بۆ ئامانجەکانی حوکمڕانی و چاکسازی واقیعبینانە هەڵسەنگاندن بۆ ئەگەرەکان بکات.
کاتێک گۆڕان بەشداربو لە حکومەت بەرەی دەسەڵات بەردەوام دەیان گوت گۆڕان هیچی پێ نەگۆڕاوە، خاوەنەکانی ئەم هەڵسەنگاندنە سادە و ساویلکەیە لە سێبەری خۆیان زیاتریان نەدەبینی، چونکە ئەوان تێنەگەیشتبون لەوەی هزری رەسەنی گۆڕان نە پەلەیەتی و نە چۆک دادەدا لەبەردەم نشوست و شکستێکی لێرە و لەوێ، بەڵکو ئەوە قەدەرێکی حەتمیە و گۆڕان تەنها کار لەسەر رێکخستن و رێبەرێکردنی و ئاراستەکردنی دەکات.
ناواقیعیە چاوەڕوان بکرێت هەڵبژاردنەکانی ئەمساڵ گۆڕانکاری ریشەیی بەدوای خۆیاندا دەهێنن، چونکە هیچ لە سروشت و نیەتی هێزە دەسەڵاتدارەکان نەگۆڕاوە، ئەوەی رویداوە لە سایەیاندا کورد دوچاری شکستی نیشتمانی و نەتەوەیی و قەیرانی ئابوری خەستتر بوە.
مەخابن دۆخێک هاتۆتە ئاراوە هەرێم بۆ موچە و بودجە دەستی بۆ بەغدا کردۆتەوە، حکومەتی هەرێم چ سازشێکی پێکرابێت بۆ بەغدا کردویەتی، لەگەڵ ئەوەشدا بەغدا بەپاساوی دەستور دەستەدەستی بەکورد دەکات.
پێدەچێت عەبادی و دەسەڵاتدارانی بەغدا تا دوای هەڵبژاردنەکانی عێراق لەو دەستەدەست پێکردنە بەردەوام بن، بۆیە دەبێت خەمێکی گەورەی گۆڕان، بەرێگەی فراکسیۆنی ئایندەی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، کۆتایی هێنان بێت بەم جەرحەبلەی نێوان هەولێر و بەغدا، هەر ساتێک کەرامەت و عزەتی نەتەوەیی و نیشتمانی بۆ موچە و چنگێک دۆلار پێشێل و لەکەدارکران دەبێت توندترین وەڵاممان هەبێت.
رێگریکردن لە نوێنەرانی گۆڕان لە بەغدا ببنە بەشێک لەو گەمە سیاسیەی دەسەڵاتدارانی بەغدا لەگەڵ هەرێمدا دەیکات بەلایەنی کەمەوە بزوتنەوەکە بێبەری دەکات لەو لەکەدارکردنەی عزەت و کەرامەتی نەتەوەییمان، دەیان لێدوان موچە ئەمڕۆ دەنیردرێت، بەیانی دەنێردرێت، هەفتەی داهاتو، پارە رەوانە دەکرێت و عەبادی هێشتا زەوقی واژوکردنی نیە….تاد. گەورەترین مەهزەلەی سیاسیە کە پۆپیلیستەکانی کورد خۆیانی پێدا هەڵدەواسن.
ئەگەر سەرجەم هێزە کوردیەکان قەناعەتی هاوبەشیان هەیە کە مامەڵەی جدی لە گەڵ بەغدا بکەن ئەوا هیچ رێگریەک نیە تا گۆڕانیش بەشێک بێت لەو مامەڵەکردنە، ئەگەر هێزێک یا بەشێک لە هێزە کوردیەکانی تر لە سایەی چەتری نەتەوەییدا بیانەوێت کار بۆ ئەجێندای خۆیان لە بەغدا بکەن، زۆر شەرمەزاریە بەشداری لەو پرۆسەیەدا بکرێت، جا چی دەڵێن با بیڵێن، چونکە هەمو لایەک دیار و ناسراون.
بۆ چارەی کێشە و قەیرانە ئابوریەکان، هیچ پێویست بەپارە ناکات، لە مەقامی یەکەمدا نیەت پاکی کلیلی چارەسەرەو دوای ئەمەش دامەزراوەیی و شارەزایی و لێپرسینەوە و پلانی تۆکمە و چاودێری دارایی بەهێز و بنبرکردنی گەندەڵی و شەفافیەت و بێگومانیش چاودێری و لێپرسینەوەی پەرڵەمان، ئەگەر ئەم کارانە بکرێن هەرێم هیچ کاتێک کێشەی ئابوری گەورەی نابێت، هەژار نابێت، دەستی بۆ پارە پان ناکاتەوە و تەنانەت دەتوانێت یارمەتی ئەم و ئەویش بدات.
کاری سەرەکی گۆڕان دەبێت بۆ پەیداکردنی پارە نەبێت بەڵکو چۆن پارە دەپارێزیت و چۆن و بۆچی سەرفی دەکەیت و کێ مافیەتی لەو پرسانە بپرسێتەوە. بێگومان هەن ئەم بۆچونانە بە خەیاڵپڵاوی دەبینن، بەڵام باوەڕی بەهێزم هەیە ئەم کارانە شکۆی میللەتەکەم بەرز رادەگرن و ئایندەیەکی گەشەداری بۆ دابین دەکەن.
رەنگە دروشمی “بەرەو دەسەڵاتێکی رزگاری نیشتمانی” گونجاوترین دروشم بێت بۆ گۆڕان تا لەم هەڵبژاردنانەدا بەرزی بکاتەوە.
سێیەم: گۆڕان و هەڵبژاردنەکان
هزری گۆڕان لای کاک نەوشیروان لە خودی خۆیەوە دەستی پێکرد، بێجگە لە دەست و ویژدان پاکی باوەڕی نەگۆڕی هەبو کە کاتێک نەتوانێت ستەم و نادادپەروەری لەسەر خەڵکی هەڵبگرێت دەتوانێت وەک ئەوان بژی، تا ئەو ساتەشی ماڵئاوایی لێکردین هەروا ژیا، بۆیە ئەو مانیفێستەی ئەو بە چەند نوسین و لێدوان و رەفتاری تایبەتی خۆی بۆ گۆڕان دایڕشتون دەبێت بکرێنە زەمینە و بناغەی داڕشتنی مانیفێستی گۆڕان. مانیفستێکی رێگەپیشاندەر و پێوەر بۆ ئێستا و ئایندەی بزوتنەوەی گۆڕان.
هەڵبژاردنەکانی ئایندە درەیدەخەن بەرپرسانی ئێستای گۆڕان چۆن دەڕواننە تەوەرەکانی ئەو مانیفێستە و بە چ ئاراستەیەک کاری بۆ دەکەن، بۆیە تەنها هەڵبژاردنیان لە کەش و هەوای وەفاتی کاک نەوشیروان کافی نیە بۆ سەلماندنی پابەندبونیان بەرێبازێک کە وردەکاری و دەرهاویشتەکانی زۆر قوڵتر و گەورەترن لە مناوەرەی سیاسی و رێکخراوەیی و هەڵکشان و داکشان بەملاو و ئەولادا.
گۆڕان ته‌به‌نای هیچ ئایدۆلۆژیایه‌کی تایبه‌ت و دیاریکراوی نه‌کردوه، ئەمە بەمانای بەرەڵلایی و کاری مزاجی و ئاراستەکانی خۆپەرستی و پۆپیلیزم و ئاژاوەگێری نایەت، به‌ڵکو ئه‌و خاڵه بنه‌ڕه‌تیانه‌ی له پرۆگرامه‌که‌یدا چه‌سپاون زاده‌ی چه‌ندین هزر و ئادیۆلۆژیای فره‌ره‌نگی ئەم سه‌رده‌مەن و دەبێت بزوتنەوەکە پێرەویان بکات، گۆڕان له یه‌که‌م چرکه‌ی له دایکبونیشیه‌وه باوه‌ری به رێگرتنه‌به‌ری شێوازه مه‌ده‌نی و سیاسی بوه بۆ بۆ بەدیهێنانیان.
کاک نەوشیروان ئەم دو چەمکە بنەڕەتیەی بۆ گۆڕان دارشتبو، بۆیە لە هەمو توێژ و چین و هێز و ئاراستە سیاسی و فکریەکانەوە پشتگیری لە گۆڕان کرا.
کاتێک بزوتنه‌وه‌یه‌کی جه‌ماوه‌ری گه‌وره دروشمێکی بنەرەتی سه‌ره‌کی به‌رزده‌کاته‌وه و خۆی به هزر و ئایدۆلۆژیایه‌کی تایبه‌ته‌وه گرێبدات، ئه‌وا بزوتنه‌وه‌که خۆی له سوچێکی به‌رته‌سکدا قه‌تیس ده‌کات و خودی خۆی ده‌بێته ئه‌سته‌نگ له‌به‌رده‌م به‌دیهێنانی ئامانجه‌کانی.
نمونه‌ی بزوتنه‌وه‌کانی زایۆنیزم (ارض المیعاد) و ئه‌فریکای باشور (دژ به ره‌گه‌زپه‌رستی) و بزوتنه‌وه‌ی مارتن لۆثه‌ر کینگ ( مافی هاوڵاتیبونی ره‌ش پێسته‌کان) و بزوتنه‌وه‌ی رزگاریخوازی فه‌له‌ستین (به‌رگریکردن) پابه‌ندی هیچ ئایدیۆلۆژیا و هزرێکی دیاریکراوی تایبه‌ت نه‌بون، بۆیە سه‌رجه‌م توێژ و ئاراسته سیاسی و فکریه‌کانی کۆمه‌ڵگا هاوکار و پشتگیریان بون. لەو پرۆسەیەشدا سەرکەوتنی گەورەیان بەدەستهێناوە.
لەم خاڵە بنەڕەتیەوە دەردەکەوێت گۆڕان پێشئەوەی پرۆسەیەکی سیاسی بێت و سیاسەتمەدارانی تەرانتەرێنی تێدا بکەن هزرێکە کە دەبێت خاوەنەکەی ئاوێنە راستەقینەکەی بێت.
ئەمانە ئەو تەوەرە بنەڕەتیانەن کە گۆڕان بۆ هەڵبژاردنەکانی ئایندە لە جۆری کاندیدەکانەوە بۆ بانگەشەکانی هەڵبژاردان و لە کارنامەی هەڵبژاردنیشدا دەبێت پێڕەویان بکات، بەپێچەوانەوە بەشێکی دڵگیری روخساری کورد داناڕێژێت.
